Czynniki szkodliwe w pracy – co przysługuje pracownikowi?

Jeśli osoby zatrudnione w zakładzie pracy są narażone na czynniki szkodliwe — pracodawcy powinni dołożyć wszelkich starań do zminimalizowania ryzyka uszczerbku na zdrowiu. Czym różnią się czynniki szkodliwe od niebezpiecznych? Jakie są obowiązki pracodawcy w tej kwestii? Sprawdź!

Wykonywanie obowiązków służbowych może się wiązać z różnego rodzaju niebezpieczeństwami, które mogą wpłynąć na zdrowie lub życie pracowników. To dlatego pracodawcy powinni szczególnie dbać o przestrzeganie zasad BHP i stać na straży bezpieczeństwa swoich podwładnych. Zdarza się, że w przypadku niektórych stanowisk występują tzw. czynniki szkodliwe. Takie czynniki występujące w środowisku pracy mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie zatrudnionych i doprowadzić do powstania choroby zawodowej. Aby nie dopuścić do trwałego uszkodzenia zdrowia pracowników, pracodawca musi przeprowadzać cykliczne badania i dbać o wszelkie środki ostrożności. Czym się różnią czynniki szkodliwe od uciążliwych? Z jakich obowiązków musi wywiązywać się pracodawca? Czy pracownikowi zatrudnionemu w szkodliwym środowisku przysługują dodatki? Jak wyglądają pomiary czynników szkodliwych? Sprawdź!

Czynniki szkodliwe — definicja

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy są jednym z trzech podstawowych elementów, składających się na pracę w szkodliwych warunkach. Według oficjalnej definicji czynniki szkodliwe to takie, których oddziaływanie na pracownika może prowadzić do powstania choroby zawodowej albo innego schorzenia powstałego w wyniku wykonywanej pracy. 

Obecność czynników szkodliwych dla zdrowia możemy doszukiwać się w większości prac, jednak według prawa muszą być one oficjalne ogłoszone według pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia. Oddziaływanie czynników szkodliwych w miejscu pracy może doprowadzić do chorób zawodowych bądź innego schorzenia związanego z wykonywaną pracą.

Podział czynników szkodliwych dla zdrowia

Czynniki szkodliwe w pracy to obok czynników uciążliwych i niebezpiecznych, oznaka wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Szkodliwość czynników niebezpiecznych dla zdrowia rozróżnia się w zależności od ich źródła i stężenia, czyli przez pomiar czynników szkodliwych. Istnieją trzy podstawowe rodzaje czynników szkodliwych. Jakie?  

1. Czynniki fizyczne

Pierwsza omawiana grupa to szkodliwe czynniki fizyczne. Zalicza się do nich obecne w środowisku pracy czynniki szkodliwe takie jak niekorzystny mikroklimat, drgania mechaniczne, ekspozycję na hałas w miejscu pracy, różnego rodzaju promieniowania, poruszające się maszyny i mechanizmy, ostre krawędzie i wystające elementy, a także pracę na powierzchniach, z których możliwy jest upadek. Takie czynniki występujące w środowisku pracy najczęściej spotkamy w zakładach produkcyjnych i np. na budowach. Występowanie czynników szkodliwych fizycznych jest często widoczne gołym okiem. 

2. Czynniki biologiczne

Obecne w środowisku pracy czynniki szkodliwe biologiczne często występują w jednostkach badawczych i różnego rodzaju laboratoriach. Definiuje je szczególne narażenie na bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Wykonywanie pracy w takich warunkach może być przyczyną alergii, zatrucia pokarmowego i zakażenia. Gdzie spotkamy się z nimi najczęściej? Czynniki szkodliwe dla zdrowia o źródle biologicznym występują najczęściej w placówkach ochrony zdrowia, laboratoriach klinicznych i diagnostycznych, w zakładach gospodarowania odpadami i oczyszczania ścieków, a także praca w zakładach produkujących żywność. Przypadek występowania biologicznych czynników szkodliwych dla zdrowia musimy zdać się na pomiary czynników szkodliwych wpływających na zminimalizowanie trwałego pogorszenia stanu zdrowia w środowisku pracy. Nie są to zagrożenia, które możemy dostrzec lub odczuć (jak drgania mechaniczne).

3. Czynniki chemiczne

Najliczniej reprezentowaną grupą są szkodliwe czynniki chemiczne. Są to takie czynniki, które przedostają się do organizmu drogami oddechowymi, skórą i błoną śluzową, a także przewodem pokarmowym. Czynniki o genezie chemicznej działają na ludzki organizm toksycznie, drażniąco, rakotwórczo, uczulająco i mutagennie. To najczęściej różnego rodzaju pyły, gazy, pary i dymy. 

Czym się różnią czynniki szkodliwe od uciążliwych i niebezpiecznych?

Tak jak wspomnieliśmy wcześniej. Czynniki szkodliwe to jedna z trzech części składowych świadczących o wykonywaniu pracy w warunkach szkodliwych. Pozostałymi czynnikami są czynniki uciążliwe i niebezpieczne. W tym przypadku nazewnictwo jest na tyle podobne, że rodzi wiele wątpliwości i często jest stosowane wymiennie. Warto zwrócić uwagę na to, że tak naprawdę każdy z nich oznacza co innego. Czynniki negatywnie wpływające na zdrowie dzieli się na te trzy podstawowe rodzaje, aby rozróżnić stopień niebezpieczeństwa. 

Z zasady czynnik uciążliwy może stać się szkodliwym, a czynnik szkodliwy może przejść w niebezpieczny. Wiele zależy od stężenia i czasu ekspozycji na jego działanie. Różnice między trzema rodzajami czynników najlepiej będzie pokazać, opisując każdy z nich:

1. Czynniki uciążliwe to takie, które nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka. Mimo to utrudniają pracę i przyczyniają się do spadku sprawności i obniżenia zdolności do wykonywania obowiązków. Czynniki uciążliwe nie prowadzą jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia.
2. Czynniki szkodliwe to takie, których obecność może (ale nie musi) doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia osoby zatrudnionej.
3. Niebezpiecznymi czynnikami nazywamy takie, których oddziaływanie może mieć natychmiastowy wpływ na pogorszenie stanu zdrowia pracownika, doprowadzić do urazu, a w skrajnych przypadkach śmierci. 

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy — obowiązki pracodawcy

Gdy występują czynniki szkodliwe w pracy, trzeba zadbać o wszystkie formalności mające zabezpieczać zdrowie pracowników. Taka odpowiedzialność w głównej mierze spoczywa na pracodawcy, który powinien na swój koszt przeprowadzać pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów, a także udostępniać je zatrudnionym. Pierwszych badań na obecność i stężenie czynników szkodliwych powinno się przeprowadzić jak najszybciej, nie później niż 30 dni od momentu rozpoczęcia działalności. Przeprowadzenie dodatkowych badań będzie wymagane cyklicznie (w zależności od rodzaju czynników szkodliwych), a także za każdym razem, gdy zmianie uległy ustawienia maszyn lub organizacja pracy. 

Warto wspomnieć o paru obowiązkach, których należy dopełnić jeszcze przed rozpoczęciem badań i pomiarów czynnika szkodliwego. Po pierwsze pracodawca jest zobowiązany do przeprowadzenia rozeznania technicznego i typowania czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, które będą przedmiotem badań upoważnionych laboratoriów. Po drugie  przedsiębiorca ma obowiązek  konsultowania z pracownikami lub ich przedstawicielami działań dotyczących rozpoznania i typowania oraz informowania ich o aktualnych wynikach badań.

Czynniki szkodliwe w pracy — kto wykonuje badania i pomiary?

Nie wszystkie instytucje mogą dokonywać badań i pomiarów czynników szkodliwych w zakładzie pracy. Przepisy upoważniają do tego przede wszystkim laboratoria akredytowane, które zgodnie z treścią ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności — mają niezbędne certyfikaty do przebadania konkretnych czynników. Jeżeli dostęp do takiego laboratorium jest utrudniony lub uniemożliwiony, można zlecić badanie np. Państwowej Inspekcji Sanitarnej, instytutowi badawczemu PAN, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej, osobie fizycznej posiadającej certyfikat o możliwości przeprowadzenia takich badań. Pełne zestawienie można znaleźć w treści wyżej wymienionej ustawy z 2002 roku. Dodatkowe kwestie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 roku w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. 

Szkodliwe czynniki środowiska pracy — dodatki dla pracowników

Niestety w prawie nie istnieją przepisy obligujące pracodawców do przyznawania dodatków pracownikom zatrudnionym w środowisku szkodliwym. Oczywiście czynniki szkodliwe w pracy, które świadczą o wykonywaniu pracy w warunkach szkodliwych, mogą być przedmiotem specjalnych dodatków firmowych. Warto pamiętać, że nie jest to obowiązek pracodawcy, a wyraz dobrej woli. 

Na szczęście w tym przypadku z drobną pomocą przychodzi Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pracownicy wykonujący zawód w warunkach szczególnych przez przynajmniej 15 lat, mogą skorzystać z wcześniejszej emerytury. Oprócz tego można złożyć wniosek do ZUS-u o przyznanie dodatku za pracę w szkodliwych warunkach (podstawowym kryterium jest 15-letni staż pracy w warunkach szkodliwych).

Czynniki szkodliwe w pracy – jak wpływają na zdrowie pracowników?

Środowisko pracy może mieć znaczący wpływ na zdrowie, szczególnie jeśli pracownicy są narażeni na czynniki szkodliwe. Do najczęstszych zagrożeń należą substancje chemiczne, hałas, promieniowanie oraz mikroklimat. W dłuższej perspektywie narażenie na te czynniki może prowadzić do przewlekłych chorób, takich jak schorzenia układu oddechowego, problemy ze słuchem czy dolegliwości skórne.

Pracodawcy są zobowiązani do ograniczania ryzyka poprzez stosowanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej oraz regularne badania środowiska pracy. Kluczowe jest także przeprowadzanie szkoleń BHP, które uświadamiają pracownikom, jak minimalizować zagrożenia i dbać o własne zdrowie w miejscu pracy.

Uprawnienia pracowników narażonych na szkodliwe warunki pracy

Pracownicy zatrudnieni w warunkach szkodliwych mogą liczyć na dodatkowe uprawnienia, takie jak skrócony czas pracy, dodatki finansowe czy wcześniejsze przejście na emeryturę. Wszystko zależy od stopnia narażenia na czynniki ryzyka oraz branży, w której są zatrudnieni.

Osoby pracujące w trudnych warunkach powinny regularnie korzystać z badań profilaktycznych, które pozwalają wykryć wczesne objawy chorób zawodowych. Znajomość swoich praw i egzekwowanie ich u pracodawcy może znacząco poprawić komfort pracy i ochronę zdrowia.

Nowa kategoria czynników szkodliwych – substancje reprotoksyczne

W 2024 roku do katalogu czynników szkodliwych dodano substancje reprotoksyczne, które mogą negatywnie wpływać na funkcje rozrodcze pracowników. Obejmują one zarówno związki chemiczne, jak i czynniki biologiczne, które mogą prowadzić do zaburzeń płodności, wad rozwojowych u potomstwa oraz powikłań ciążowych. Najczęściej występują w laboratoriach chemicznych, przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i rolnictwie.

Zgodnie z nowymi regulacjami pracodawcy są zobowiązani do monitorowania stężenia tych substancji oraz wdrażania środków ochronnych. Badania środowiska pracy muszą być przeprowadzane co najmniej raz na 6 miesięcy, a w przypadku wysokiego stężenia nawet co 3 miesiące. Pracownicy mają również prawo do dodatkowych badań profilaktycznych, które pozwalają ocenić wpływ narażenia na ich zdrowie.

Nowe standardy ochrony zdrowia psychicznego w miejscu pracy

Zmiany w przepisach dotyczących BHP w 2025 roku podkreślają wagę zdrowia psychicznego pracowników, zwłaszcza w kontekście długotrwałej ekspozycji na czynniki szkodliwe. Wprowadzono obowiązek tworzenia programów wsparcia psychologicznego dla osób pracujących w trudnych warunkach, np. w przemyśle chemicznym, górnictwie czy sektorze medycznym. Pracodawcy muszą organizować regularne szkolenia z zakresu zarządzania stresem oraz zapobiegania wypaleniu zawodowemu.

Ponadto nowe regulacje nakładają na firmy konieczność zapewnienia dostępu do konsultacji psychologicznych dla pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych. Zdrowie psychiczne zostało oficjalnie uznane za kluczowy element BHP, a jego zaniedbanie może skutkować konsekwencjami prawnymi dla pracodawców.