Dziedziczenie testamentowe – kiedy ma miejsce? Poznaj zasady

Dziedziczenie testamentowe to jeden z dwóch sposobów rozporządzenia majątkiem po śmierci. Następuje w przypadku sporządzenia ważnego testamentu przez spadkodawcę. Może on powołać w dokumencie osoby, których nie obejmuje dziedziczenie ustawowe.

Jak dowodzi badanie Kantar z 2021 roku, sporządzenie testamentu wciąż nie stanowi popularnej praktyki wśród Polaków. Badanie przeprowadzone na rzecz kampanii „Zapisz Dobro” dowodzi, że tylko 8 na 100 Polaków po 45 roku życia sporządziło testament. W przypadku, gdy spadkodawca sporządzi dokument, jego majątek trafia zgodnie z jego wolą do wyznaczonych osób. Brak powszechności praktyki sporządzania testamentu sprawia, że zwykle w razie śmierci majątek spadkodawcy zostaje rozdzielony w oparciu o dziedziczenie ustawowe.

Czym jest dziedziczenie testamentowe?

Zgodnie z prawem w razie śmierci podział majątku może nastąpić na dwa sposoby. Możemy wyróżnić:

• Dziedziczenie ustawowe – następuje “z urzędu”. Członkowie rodziny są kolejno powoływani do uzyskania części majątku po zmarłym na zasadach określonych w ustawie. Aby dziedziczenie ustawowe zaistniało, spadkodawca nie musi podejmować żadnych kroków.
• Dziedziczenie na podstawie testamentu – ma miejsce, gdy spadkodawca sporządzi za życia testament i powoła w nim określonych przez siebie spadkobierców. Wówczas pominięci w testamencie członkowie najbliższej rodziny mogą liczyć na tzw. zachowek.

Testament to jedyna forma pośmiertnego rozporządzenia swoim majątkiem z pominięciem dziedziców ustawowych. Jak mówi art. 941 Kodeksu cywilnego:

Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament.

Aby testament był ważny, powinien zostać sporządzony w odpowiedni sposób. Co więcej, ma on pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zatem na wypadek śmierci  spadkodawcy w pierwszej kolejności powołanie następuje na podstawie treści testamentu. Dopiero biorąc pod uwagę inne okoliczności, jak np. zrzeknięcie się spadku, czy brak powołania w nim spadkobiercy zachodzi dziedziczenie ustawowe.

Jak sporządzić testament?

Spadkodawca, który sporządza testament to tzw. testator. Może nim zostać człowiek, który w momencie sporządzania dokumentu posiada zdolność testowania. Co to znaczy? Ma ją osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Ponadto obowiązuje kryterium wieku. Testator musi mieć ukończone 18 lat lub mniej, jeśli przed uzyskaniem pełnoletności zawarł związek małżeński. Zdolności testowania nie ma osoba ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo, a także osoba, której wyznaczono doradcę tymczasowego, przez co jej zdolność do czynności prawnych zostaje ograniczona. Jest to bardzo ważna kwestia, gdyż po śmierci spadkodawcy często dochodzi do podważenia jego świadomości dokonywania czynności prawnej. Osoby nieuwzględnione w testamencie powołują się na problemy z jasnym postrzeganiem rzeczywistości przez spadkodawcę.

Aby testament był ważny, należy sugerować się przepisami Kodeksu cywilnego, który określa jaką formę powinien przybrać dokument. Przede wszystkim testament musi być sporządzony samodzielnie. Do rozporządzania majątkiem spadkodawcy nie ma prawa osoba z pełnomocnictwem. Testament należy sporządzić na piśmie. Zatem nie można posłużyć się ani komputerem, ani maszyną do pisania. Dokument musi zostać opatrzony własnoręcznym podpisem. Testament powinien mieć również datę, choć jej brak niekoniecznie stanowi o nieważności dokumentu. Szczegółowo określa to art. 949 Kodeksu cywilnego.

Art.  949.  [Testament holograficzny]

§  1.  Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

§  2.  Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Zastąpienie testamentu nowym

Na skutek różnych wydarzeń życiowych spadkodawca może zmienić zdanie co do rozporządzenia swoim majątkiem po śmierci. I ma do tego prawo. Testator już po napisaniu testamentu może go zastąpić kolejnym. Dlatego też tak istotne jest wskazanie daty na dokumencie. Ważny jest zawsze najnowszy testament. Nawet jeśli spadkodawca najpierw sporządzi testament w formie notarialnej, to i tak może go później zastąpić treścią nowego testamentu spisanego odręcznie. Wcześniejsze wersje testamentu tracą swoją ważność po napisaniu nowego. Co więcej, testator nie musi w treści nowego dokumentu zawierać informacji o tym, że poprzednią wersję testamentu uznaje za nieważną. O ważności najnowszego testamentu świadczy wyszczególniona w dokumencie data sporządzenia. W przypadku dwóch kolejno napisanych po sobie dokumentów, w dacie należy również zaznaczyć godzinę.

Kiedy testament jest nieważny? Wady testamentu

Kodeks cywilny wyszczególnia sytuacje sporządzenia dokumentu, które włączają nieważność testamentu. Mówi o tym art. 945 k.c. Zgodnie z treścią przepisu testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

Dalsza część artykułu stanowi o czasie, w jakim można powołać się na wymienione przyczyny. Zatem jeśli osoba dowie się o zaistnieniu, którejś z tych przyczyn i zechce się na nie powołać, może to zrobić w ciągu trzech lat od wykrycia przyczyny, lecz jednocześnie w ciągu maksymalnie 10 lat rozpoczynających bieg z chwilą otwarcia spadku.

Ponadto, aby testament zachował ważność, nie może zostać sporządzony w sposób wadliwy. O wadliwości testamentu świadczy np. niezachowanie formy pisemnej. Należy pamiętać, że nie może być sporządzony przez osobę trzecią i jedynie podpisany przez spadkodawcę. Sporządzenie testamentu musi w pełni być wyrazem jego woli. Wszelkie spisanie dokumentu pod presją, czy w wyniku szantażu emocjonalnego sprawia, że dokument jest nieważny.

Jak określić spadkobiercę? Powołanie do dziedziczenia

Spadkodawca ma pełne prawo do wyznaczenia spadkobierców. Może powołać, kogo zechce, tak samo osobę fizyczną, jak i osobę prawną. Może powołać do dziedziczenia jedną osobę lub kilka. Decyduje również o udziałach poszczególnych osób w spadku. Jeśli nie wyznaczy udziałów, w przypadku kilku powołanych, majątek zostanie podzielony po równo. Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek, jego udział zostanie podzielony między innych spadkobierców wymienionych w testamencie. Jeśli jest jedynym powołanym, wówczas wyznacza się spadkobiercę ustawowego. W testamencie spadkodawca powinien powołać do dziedziczenia w taki sposób, by dało się określić, o kogo chodzi. Nie musi podawać dokładnego imienia i nazwiska, wystarczy określenie, np. “mojej żonie powierzam”.

Odrzucenie spadku przy dziedziczeniu testamentowym

Już samo sporządzenie testamentu stanowi o powołaniu do dziedziczenia. Jednak fakt zaistnienia powołania nie przekazuje spadku bezpośrednio do dziedzica. Osoby powołane mogą odrzucić spadek w czasie do 6 miesięcy od momentu poinformowania o fakcie powołania. W razie niedotrzymania terminu oświadczenia o odrzuceniu spadku, ten zostaje uznany za przyjęty. Aby nabyć lub odrzucić spadek należy złożyć oświadczenie. Dokonanie następuje w obecności notariusza lub w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce pobytu spadkodawcy.

Jeśli spadkodawca nie spisał testamentu lub spisał, lecz żadna z powołanych osób nie przyjmie spadku, wówczas dochodzi do dziedziczenia ustawowego, czyli w skrócie:

• Małżonek otrzymuje cały spadek, w przypadku braku dzieci, rodzeństwa, rodziców, czy zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
• Dzieci i małżonek otrzymują spadek w częściach równych (małżonek minimum ¼ majątku).
• Rodzice spadkodawcy zostają powołani do pełnego spadku, jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie dzieci i małżonka. Jeśli spadkodawca pozostawił małżonka, wówczas rodzice i małżonek otrzymują po ¼ spadku.
• Rodzeństwo spadkodawcy zostaje powołane, jeśli spadkodawca pozostawił po sobie jednego rodzica. Otrzymują wówczas po równo część udziału zmarłego rodzica.
• Zstępni rodzeństwa mogą zostać powołani, gdy rodzeństwo spadkodawcy nie żyje.
• Dziadkowie zostają powołani, jeśli spadkodawca nie miał małżonka, rodzeństwa, jego zstępnych.
• Pasierbowie mogą zostać powołani, gdy oboje rodzice nie żyją.
• Gmina lub Skarb Państwa dziedziczy majątek, jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie dziedziców ustawowych.

Zasady dziedziczenia testamentowego

Testament w chwili spisania nie wiąże prawnie żadnej ze stron. Dopiero w momencie śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku i od tego momentu testament wywołuje skutki prawne. Spadkobiercy nie można zarzucić konieczności dopełnienia terminu lub spełnienia konkretnego warunku. Spadkodawca ma prawo do powołania w testamencie wykonawcy. Wówczas wyznaczona osoba rozporządza jego majątkiem. Polega to nie tylko na wypłacie wskazanych przedmiotów określonym osobom, lecz również na spłacie długów, czy wykonaniu zapisów i poleceń.

Kto nie może zostać spadkobiercą?

Spadkobiercą nie może zostać osoba, która nie żyje ani nie istnieje w momencie otwarcia spadku. Natomiast dziecko, które już zostało poczęte, może zostać spadkobiercą, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Spadkobiercą nie może zostać fundacja, która nie została wpisana do rejestru w czasie 2 lat od ogłoszenia testamentu. Spadkobiercą nie zostanie osoba uznana przez sąd za niegodną. Co oznacza niegodność? Np. dopuszczenie się przestępstwa wobec spadkodawcy, nakłonienie go do przepisania majątku, czy podrobienie testamentu.

Zapis a polecenie testamentowe

Przy sporządzaniu testamentu i powołaniu kilku spadkobierców, należy wskazać wielkości udziałów dla każdego z powołanych. W przeciwnym razie spadek zostanie rozdzielony po równo. Jeśli spadkobierca przeznaczy wartościowe przedmioty danej osobie, wówczas są one traktowane jako część ogólnej wartości całego spadku. Poprzez zapis testamentowy na spadkobiercę można nałożyć obowiązek spełnienia określonego świadczenia majątkowego na konkretną osobę.  Zapis obejmuje zarówno obowiązek działania, jak i zaniechania. Taka czynność rodzi obciążenie na spadkobiercy względem zapisobiercy. Zapis stanowi dług spadkowy, który przedawnia się dopiero po 5 latach od zaistnienia wymagalności zapisu. Zapisy dzielimy na:

• Zapis zwykły – spełnienie świadczenia majątkowego na rzecz innej osoby. Np. przeniesienie własności przedmiotu na osobę wskazaną w testamencie.
• Zapis windykacyjny – ma miejsce tylko, gdy testament stanowi akt notarialny. Wówczas wskazanie w testamencie przeniesienia własności na określoną osobę ma charakter wiążący i  chwilą odczytania testamentu osoba wskazana wchodzi w posiadanie przedmiotu.

Rodzaje testamentów

Wyróżniamy testamenty zwykłe i szczególne.

• Testamenty zwykłe

1. Testament holograficzny – jest to testament napisany odręcznie przez spadkodawcę.
2. Testament notarialny – przy sporządzeniu testamentu udział bierze notariusz. Odczytuje treść testamentu w obecności osób ujętych w testamencie.
3. Testament allograficzny – to testament ustny wygłoszony na postawie art. 951 Kodeksu cywilnego „[…]wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego”. Oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane do protokołu.

• Testamenty szczególne (są ważne, jeśli zostaną potwierdzone w ciągu 6 miesięcy od sporządzenia)

1. Testament ustny – aby sporządzić testament ustny trzeba mieć trzech świadków. Taki testament musi być poprzedzony szczególnymi okolicznościami, np. ryzykiem szybkiej śmierci spadkodawcy. Testament mogą poświadczyć zgodne zeznania świadków złożone w sądzie.
2. Testament podróżny – sporządzany na polskim statku morskim lub powietrznym w obecności kapitana. Dowódca albo jego zastępca spisuje treść oświadczenia, spadkodawca ją podpisuje, a następnie dowódca w obecności świadków odczytuje spadkodawcy treść.
3. Testament wojskowy – jego treść określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości. Dopuszcza się jego zastosowanie w razie wojny, mobilizacji, czy niewoli.

Jak odwołać testament?

Spadkodawca może w każdej chwili odwołać testament. Może zastąpić go nowym lub po prostu całkowicie unieważnić testament. Jeśli spadkodawca chce odwołać swoją wolę, powinien złożyć specjalne oświadczenie w formie, jaką przyjął testament. Jeśli dokument był sporządzony w formie aktu notarialnego, wówczas i oświadczenie o odwołaniu testamentu powinno taką formę przyjąć. Testament można także zwyczajnie zniszczyć lub nadać mu cechy, które pozbawiają dokument ważności. Natomiast odwołać testamentu nie może żaden przedstawiciel testatora.

Dziedziczenie testamentowe a zachowek

Jeśli spadkodawca pominął w testamencie swoich najbliższych, którzy w normalnych okolicznościach zostaliby powołani do spadku na mocy ustawy, to należy im się tzw. zachowek.

• Zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy mają prawo do ⅔ udziału spadku przysługującego na mocy ustawy, jeśli są osobami stale niezdolnymi do pracy lub, gdy zachowek dotyczy małoletniego.
• W pozostałych wypadkach uprawnionemu przysługuje zachowek w wysokości połowy wartości udziału.

Zachowek to poniekąd substytut spadku. Może przyjąć formę pieniężną, a zatem nie obejmuje konkretnych rzeczy, lecz ich wartość. O zachowek można się ubiegać w ciągu pięciu lat od ogłoszenia testamentu.