Zachowek to często kwestia będąca powodem rodzinnych sporów. O zachowku mówimy, gdy ostatnia wola zmarłego zostaje podważona przez najbliższych na mocy przepisów prawa. Zachowek w pewien sposób chroni najbliższą rodzinę przed wyłączeniem jej członków z prawa do części majątku.
Waśnie testamentowe są motywem wielu filmów, gdyż są to sytuacje, które budzą emocje. W chwili śmierci osoby najbliższej, zamiast wziąć urlop okolicznościowy i przeżywać żałobę jesteśmy pochłonięci w formalnościach. Jedna z nich dotyczy podziału majątku. Zdarza się, że z tego względu dochodzi do rodzinnych kłótni. Ustawodawca, mając na względzie niezgodność w kwestii majątkowej po zmarłym, przewidział niektóre sytuacje, wprowadzając złożoną instytucję prawa spadkowego, jaką jest zachowek. Kwestie zachowku regulują przepisy Kodeksu cywilnego zawarte w księdze czwartej poruszającej temat spadków. Instytucja zachowku jest stosunkowo skomplikowana, gdyż ma na nią wpływ wiele pobocznych aspektów sprawy.
Spis treści
Czym jest zachowek?
Spisanie testamentu wciąż nie jest w Polsce popularną praktyką. Prawo szczegółowo określa zasady dziedziczenia i w razie śmierci osoby bliskiej jej majątek jest dzielony zgodnie z jego przepisami. Zdarza się jednak, że spadkodawca sporządzi testament, w którym nie uwzględni swoich najbliższych. Prawo jednak chroni członków jego rodziny, nadając im prawo do zachowku. Najprościej mówiąc zachowek to szansa dla najbliższych członków rodziny na uzyskanie części majątku po spadkodawcy, który pominął ich w testamencie.
Krewni, którym należałaby się część majątku w przypadku dziedziczenia ustawowego, mają prawo oczekiwać od powołanego spadkobiercy zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Można więc powiedzieć, że zachowek to tzw. substytut spadku (jak często zostaje określany), gdyż choć finalnie go nie stanowi, to zaspokaja roszczenia najbliższej rodziny. Podstawą funkcjonowania zachowku jest dewiza, że każdy człowiek w przypadku śmierci powinien przekazać przynajmniej część swojego majątku najbliższym ze względów moralnych.
Komu przysługuje zachowek?
Jak już wyżej wspomniano, zachowek chroni najbliższych krewnych zmarłego, którzy w zwykłych okolicznościach zostaliby uwzględnieni w spadku ze względu na przepisy ustawy. Jednak jak rozumieć najbliższych? O tym mówi nam art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z prawem za podmioty uprawnione do zachowku uznaje się:
- zstępnych;
- małżonka;
- rodziców spadkodawcy, (pod warunkiem, że ustawowo mieliby prawo do spadku).
Kiedy można żądać wypłaty zachowku?
Wymienione w poprzednim akapicie osoby mają prawo ubiegać się o zachowek, jeśli zostaną pominięte w testamencie. Na przykład w sytuacji, gdy spadkodawca wyraża wolę powierzenia swojego majątku tylko jednej osobie w rodzinie z pominięciem innych, lub zupełnie obcej osobie. Wypłaty zachowku można żądać w wyniku przekazania przez spadkodawcę nie tylko pieniędzy, lecz także nieruchomości, czy darowizn. Roszczenia o wypłatę zachowku kieruje się albo do powołanego przez zmarłego spadkobiercy lub do obdarowanego. Roszczenie o zachowek w pierwszej kolejności przypada krewnym, którzy dziedziczyliby ustawowo. To oznacza, że jeśli zmarły założył własną rodzinę, lecz jego rodzice wciąż żyli w chwili jego śmierci, to o zachowek ubiegać mogą się dzieci i małżonek, a rodzicom spadkodawcy zachowek nie przysługuje.
Ile wynosi zachowek?
Zachowek może przyjąć tylko formę pieniężną. To oznacza, że jeśli przedmiotem majątku są wartościowe przedmioty, to nie one zostają wydane w formie zachowku, lecz kwota pokrywająca ich wartość (kwota pokrycia zachowku). Zatem jeśli pominięta w woli osoby zmarłej osoba bliska jest związana sentymentalnie z danym przedmiotem wchodzącym w skład majątku po zmarłym, to i tak nie otrzyma tego przedmiotu. Jedyną drogą do jego uzyskania jest zawarcie porozumienia ze spadkobiercą. Wówczas członek rodziny może zrzec się prawa do zachowku i poprosić o wydanie istotnego dla niego przedmiotu.
Wysokość zachowku jest uzależniona od takich czynników jak wartość samego spadku, wielkość udziału w spadku, jaka należałaby się ustawowo osobie roszczącej o zachowek. Do innych czynników branych pod uwagę w ustalaniu wysokości zachowku należy niezdolność do pracy osoby uprawnionej do zachowku, jak i jej wiek. Dlaczego? Ponieważ zgodnie z art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego:
- Uprawniony trwale niezdolny do pracy oraz małoletni zstępny (na moment chwili śmierci spadkodawcy) może liczyć na ⅔ (dwie trzecie) wartości udziału spadkowego należnego przy dziedziczeniu ustawowym;
- Pozostałym uprawnionym przysługuje ½ udziału spadkowego przypadającego w razie dziedziczenia ustawowego.
Czym jest substrat zachowku?
Substrat zachowku to pojęcie określające wyznaczenie wartości spadku, jak i kolejne rozwiązanie ochronne dla osób najbliższych. Mianowicie może się zdarzyć tak, że spadkodawca jeszcze w czasie życia rozdał swój majątek, np. przekazując go w całości jednej osobie. Wówczas po jego śmierci wartość spadku może być równa zeru. Aby zaradzić takim sytuacjom, wyznacza się tzw. substrat zachowku, który stanowi czystą wartość spadku. Co to oznacza? Definiuje on zasób spadku po odjęciu od jego wartości długów spadkodawcy i dodaniu przekazanych darowizn. Substrat to podstawa, którą bierze się pod uwagę w ustalaniu sumy zachowku przysługującego najbliższym.
Substrat zachowku wyznacza się, odejmując od aktywów spadkowych długi. Następnie do uzyskanej kwoty dolicza się wartość darowizn oraz zapisu windykacyjnego.
Jednak warto zaznaczyć, że odliczając dług od spadku, nie wszystkie wierzytelności bierze się pod uwagę. Nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Jeśli wartość spadku jest sporna, wówczas biegli sądowi ją wyznaczają, co przekłada się na wyższe koszty i dłuższy czas rozwiązania sprawy.
Jak obliczyć zachowek?
Kwestia wyznaczenia wysokości zachowku jest dosyć złożona. Jego ostateczna kwota oprócz wyżej wymienionych czynników jest zależna również od liczby osób uprawnionych do zachowku, czy treści testamentu i dokonanych darowizn spadkodawcy. W wyliczeniach zachowku w pierwszej kolejności ustala się ustawowo należny udział w spadku osoby ubiegającej się o zachowek. Przy czym warto zaznaczyć, że w ustalaniu udziału bierze się pod uwagę również spadkobierców niegodnych i odrzucających spadek. Nie uwzględnia się natomiast tych, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni. W drugiej kolejności wyznacza się wysokość wyżej umówionego substratu zachowku. Pod uwagę należy wziąć udział w zachowku ustalany na podstawie wieku i zdolności do pracy. Analizie poddaje się wszystkie te wartości wspólnie. Po wyznaczeniu udziału spadku mnoży się go przez ułamek wysokości zachowku.
Przykładowe obliczenie zachowku
Poniżej przykład obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
Pan Marian zmarł, pozostawiając żonę i pełnoletniego syna. W tym wypadku żona i syn są ustawicznymi spadkobiercami. Wartość substratu zachowku wynosi 100 tys. zł. Zatem biorąc pod uwagę ustaloną w Kodeksie cywilnym część udziału w wysokości ½ zarówno żonie, jak i synowi przysługuje po 25 tys. zł. Przykład obliczania zachowku uwzględnia liczbę osób uprawnionych do zachowku, czyli matkę i syna, ich udział oraz wartość substratu (½ x ½ x 100 000 = 25 000).
Doliczanie darowizn do substratu zachowku
Jak już wyżej wspomniano w punkcie o substracie zachowku, do spadku dolicza się także darowizny, jakimi spadkodawca rozporządzał jeszcze w chwili życia. Mowa o przedmiotach wartościowych, do których własność została komuś przekazana przez spadkobiercę w sposób nieodpłatny. Warto zaznaczyć, że spadkodawca nie ma prawa ich wyłączenia w spadku, gdyż byłoby to sprzeczne z prawem. Mowa jednak o wartościowych darowiznach jak np. darowizna samochodu. Przy czym warto zaznaczyć, że w razie konfliktu to sąd określa wartość darowizny bez uwzględnienia kwestii jej zużycia, zniszczenia, czy wejścia w jej posiadanie osoby trzeciej. Natomiast nie każdą darowiznę należy doliczyć. Art. 994 Kodeksu cywilnego dokładnie określa jakie darowizny podlegają wyłączeniu od tej zasady.
§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Jak żądać zapłaty zachowku?
Obowiązek zapłaty zachowku powstaje w momencie, gdy umrze spadkodawca. Gdy już zaistnieje, sprawę żądania wypłaty zachowku można rozwiązać polubownie lub za pośrednictwem sądu. Dobrowolne rozwiązanie sprawy jest możliwe, gdy kwestia zachowku jest bezsporna. Porozumienie polega na tym, że osoba uprawniona do zachowku na mocy ustaleń ze spadkobiercą poświadcza, że udzielona mu kwota pieniężna pokrywa jego roszczenia. W ugodzie należy wyznaczyć wartość spadku, jak i samego zachowku.
W przypadku wniesienia sprawy do sądu należy wszcząć powództwo o zapłatę zachowku do sądu cywilnego, sugerując się w tworzeniu pozwu przepisami Kodeksu cywilnego. Opłata wynosi wówczas 5% od wartości zachowku. W przypadku uznania powództwa przez sąd można liczyć na zasądzenie zwrotu kosztów sądowych. Jak wybrać sąd wniesienia powództwa? Właściwym sądem jest ten, któremu podlegał spadkodawca z tytułu miejsca jego pobytu. Jeśli takiego nie uzgodniono, wówczas za sąd właściwy uznaje się, ten ze względu na miejsce znajdowania się majątku spadkowego bądź jego części.
Przedawnienie zachowku
Przepisy kodeksu cywilnego dają możliwość dochodzenia zachowku w ciągu pięciu lat od ogłoszenia testamentu w przypadku spadkobiercy testamentowego. W przypadku spadkobierców ustawowych termin ten zaczyna swój bieg w momencie otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Czy można nie płacić zachowku?
Osoby, wobec których wystosowano roszczenie o zachowek, znajdują się w ciężkiej sytuacji, gdyż prawo chroni krewnych, nawet tych, którzy niekoniecznie utrzymywali jakiekolwiek relacje ze spadkodawcą. Jedną z niewielu szans na wyłącznie konieczności uiszczenia zachowku stanowi art. 5 kodeksu cywilnego, który mówi o nadużyciu prawa podmiotowego.
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Jednak zaniechanie utrzymania kontaktu dziecka z rodzicem, czy inne podstawy do wypłacenia zachowku spadkobierca zobowiązany jest udowodnić.
Warto również pamiętać, że istnieją pewne wyłączenia od konieczności uiszczenia zachowku. Nie mają do niego prawa osoby:
- Uznane za niegodne przez sąd;
- Osoby, które zrzekły się dziedziczenia;
- Odrzuciły spadek;
- Wydziedziczone przez spadkodawcę;
Do zachowku nie mają prawa także małżonkowie, jeśli za życia spadkobiercy doszło do rozwodu ze spadkobiercą z uzasadnionej winy małżonka.
Dziedziczenie zachowku
Jeśli osoba uprawniona do zachowku umrze, prawo do niego przechodzi na jej spadkobiercę. Pod warunkiem, że dziedzic zachowku jest również uprawniony do zachowku pierwotnego spadkodawcy. Mówi na to tym art. 1002 Kodeksu cywilnego:
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Jeśli osoba z prawem do zachowku umiera i nie ma nikogo, kto mógłby po niej owo prawo odziedziczyć, to roszczenie ulega wygaśnięciu.
Choć z moralnego punktu widzenia wolę zmarłego należy uszanować, to prawo chroni wartości rodzinne, dając najbliższym zmarłego możliwość dochodzenia swoich roszczeń. Niezależnie od własnych przemyśleń co do instytucji zachowku warto pamiętać o jego istnieniu i dopilnować formalności w ciągu 5 lat od zaistnienia spadku.
