Czym jest ubezwłasnowolnienie? Choć sama procedura może budzić kontrowersje, została stworzona z myślą o ochronie naszych bliskich. Mocno schorowane, starsze osoby, cierpiący na poważne choroby psychiczne czy też uzależnieni, czasem nie są w stanie samodzielnie stanowić o swoim życiu, czy majątku. Kogo i z jakich przyczyn można ubezwłasnowolnić i na czym polega ten proces? Tłumaczymy, a także odpowiadamy, ile trwa ubezwłasnowolnienie i czy trzeba za nie zapłacić.
Czym jest ubezwłasnowolnienie?
Spotkaliście się z terminem „ubezwłasnowolnienie” i nie wiecie, na czym polega taki proces? Choć każda osoba od chwili urodzenia posiada tzw. zdolność prawną, to dopiero po osiągnięciu pełnoletniości zyskujemy pełną zdolność do czynności prawnych, czyli możliwość samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań.
Co ważne, częściową zdolność do czynności prawnych nabywamy z kolei po ukończeniu 13 roku życia. W praktyce osoby w tym wieku mogą jednak zawierać jedynie proste umowy w drobnych życiowych sprawach.
Ubezwłasnowolnienie dotyczy właśnie zakresu zdolności do tych czynności – częściowo lub całkowicie pozbawiając ubezwłasnowolnioną osobę możliwości samodzielnego działania w sferze prawnej.
Zdolność do czynności prawnych a zdolność prawna – czy to to samo?
Uwaga! Tu warto podkreślić różnicę, jaka istnieje pomiędzy zdolnością do czynności prawnych osób fizycznych, a samą zdolnością prawną. Tej drugiej nie można nikogo pozbawić, nawet na drodze ubezwłasnowolnienia. Choć więc taka osoba nadal może być właścicielem nieruchomości, czy np. auta, można jej ograniczyć lub odebrać możliwość samodzielnego zawierania umów.
Czym różni się z kolei ubezwłasnowolnienie całkowite od częściowego i jak przebiega ich procedura? Temu przyjrzymy się w dalszej części tekstu!
Kto może zostać ubezwłasnowolniony?
Ubezwłasnowolnienie to prawne ograniczenie możliwości decydowania o własnych sprawach przez osobę, która ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest w stanie samodzielnie podejmować racjonalnych decyzji.
Ubezwłasnowolnienie całkowite dotyczy osób powyżej 13. roku życia, które ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne, jak np. alkoholizm lub narkomania, nie potrafią zarządzać swoim postępowaniem. W takiej sytuacji osoba traci prawo do samodzielnego działania w sprawach osobistych i majątkowych.
Z kolei ubezwłasnowolnienie częściowe stosuje się w przypadkach, gdy osoba ukończyła 18 lat i również zmaga się z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub innymi zaburzeniami, takimi jak uzależnienie od alkoholu czy narkotyków, lecz jej stan nie jest aż tak poważny, by uzasadniał całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych.
W takich sytuacjach ubezwłasnowolnienie częściowe umożliwia tej osobie podejmowanie pewnych działań z ograniczoną pomocą opiekuna lub kuratora, który wspiera ją w prowadzeniu codziennych spraw.
Ubezwłasnowolnienie całkowite – na czym polega?
Na czym polega ubezwłasnowolnienie całkowite? W jego efekcie ubezwłasnowolniona osoba całkowicie traci zdolność do czynności prawnych, co oznacza m.in. niemożność samodzielnego zawierania umów.
W przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia niezbędne będzie również wyznaczenie opiekuna, chyba, że osoba ta znajduje się jeszcze pod władzą rodzicielską. Dla przykładu, jeśli osobą ubezwłasnowolnianą jest np. nastoletnie dziecko, nie ma konieczności, aby posiadało ono innego opiekuna prawego, niż rodzice.
Kiedy możliwe jest ubezwłasnowolnienie całkowite?
Zgodnie z przepisami art. 13 Kodeksu cywilnego taka forma ubezwłasnowolnienia jest dopuszczalna jedynie wtedy, kiedy zostaną spełnione poniższe warunki:
- osoba ubezwłasnowolniana ukończyła 13 rok życia;
- jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem.
Niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną – co oznacza?
Nie każda więc dolegliwość zdrowotna, nawet poważna, będzie wystarczającym uzasadnieniem ubezwłasnowolnienia całkowitego. Wszystko dlatego, że sama kwestia istniejących zaburzeń lub chorób psychicznych, czy niepełnosprawności intelektualnej nie wystarczy, aby odebrać choremu zdolności do czynności prawnych.
Aby mogło to nastąpić, konieczne jest bowiem wskazanie, że to choroba jest przyczyną niemożności kierowania swoim postępowaniem przez daną osobę, jak i że taka występuje. Co mamy na myśli, mówiąc o „niemożności”? W praktyce oznacza ona brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych nim następstw.
Czy sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia całkowitego?
Ubezwłasnowolnienie całkowite to poważna procedura, mająca wpływ nie tylko na majątek osoby, która mu podlega, ale i jej życie prywatne. Przykładowo osoba, która utraciła zdolność do czynności prawnych, nie może zawrzeć związku małżeńskiego.
Z tego względu sąd ostrożnie podejmuje decyzje w tej kwestii i może również oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia – wbrew interesom chorego – korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji życiowej.
Jakie skutki ma ubezwłasnowolnienie częściowe?
Na czym polega z kolei ubezwłasnowolnienie częściowe? Skutkuje ono ograniczeniem danej osobie zdolności do czynności prawnych. Pozostawia jednak osobie ubezwłasnowolnionej częściowo możliwość np. samodzielnego dokonywania mniej istotnych czynności prawnych, czyli np. zawierania prostych umów w bieżących sprawach życia codziennego. Przykład może tu stanowić podpisanie umowy o abonament na telefon.
Ubezwłasnowolnienie częściowe – czy wymaga przedstawiciela ustawowego?
To jednak tylko nieliczne proste wyjątki – do ważnych czynności prawnych, przez które osoba ubezwłasnowolniona ma zaciągnąć nowe zobowiązanie lub inaczej rozporządzać swoimi prawami, potrzebny będzie jej ustawowy przedstawiciel.
To właśnie ze względu ważności czynności prawnej osobie tej ustalana jest odpowiednia kuratela – jej przedstawiciel ustawowy pomoże jej w dysponowaniu swoimi prawami.
Kiedy możliwe jest ubezwłasnowolnienie częściowe?
W jakich przypadkach sąd może orzec o ubezwłasnowolnieniu częściowym? Muszą zostać spełnione następujące warunki:
- ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej;
- jeżeli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Choć o orzeczeniu ubezwłasnowolnienia częściowego decyduje obecność tych samych jednostek chorobowych, co w przypadku całkowitej, różnicą ma być to, że nie wywierają one na chorego aż tak negatywnego wpływu. Taka osoba najczęściej nie radzi sobie z czynnościami prawnymi życia codziennego i wymaga w nich wsparcia.
Czy ubezwłasnowolnienie jest orzekane dla dobra chorego, czy rodziny?
Warto zaznaczyć, że przy ograniczaniu zdolności prawnych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie sąd kieruje się przede wszystkim dobrem chorego. Ubezwłasnowolnienie nie może więc stanowić formy „ułatwienia” dla rodziny w opiece nad nim.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami przyjmuje się, że interes urzędów, a także osób trzecich – zwłaszcza majątkowy – nie może przesądzać o celowości ustanowienia ubezwłasnowolnienia chorego.
Czy można orzec o ubezwłasnowolnieniu w momencie poprawy zdrowia chorego?
Co do zasady wątpliwości co do stanu zdrowia osoby chorej, uzasadniające wniosek uczestnika postępowania, muszą występować w momencie orzekania ubezwłasnowolnienia. Możliwe jest jednak jej orzeczenie także w momencie poprawy stanu zdrowia chorego (dotyczy to głównie zaburzeń oraz chorób psychicznych), o ile poprawa ta ma charakter zdecydowanie przejściowy.
Kto ponosi koszty opieki w razie ubezwłasnowolnienia?
Czy ustanowiony przez sąd opiekun prawny osoby ubezwłasnowolnionej ma prawo żądać od niej zwrotów kosztów opieki nad nią? Tak – opiekun ten ma nawet prawo do otrzymywania wynagrodzenia za sprawowaną pieczę. Wypłaty okresowe albo jednorazowe na jego żądanie ustala się w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej.
Kiedy opiekun prawny osoby ubezwłasnowolnionej nie ma prawa do pobierania wynagrodzenia?
Wynagrodzenia takiego nie ustala się jednak w sytuacji, kiedy wkład opiekuna w życie chorego jest nieznaczny, lub czyni on zadość zasadom życia współżycia społecznego.
Zwrot kosztów i zapłata wynagrodzenia opiekuna prawnego – z czyjego majątku są pokrywane?
Zwrot kosztów i zapłata wynagrodzenia następuje zasadniczo z dochodów lub z majątku ubezwłasnowolnionego. W drodze wyjątku, gdy ubezwłasnowolniony nie odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie – kto może złożyć go do sądu?
Kto może złożyć do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby chorej? Zgodnie z przepisami prawo do tego mają tylko ściśle określone osoby:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, przy czym krewni nie mogą składać takiego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego;
- jej przedstawiciel ustawowy;
- sama osoba chora, która ma zostać ubezwłasnowolniona – możliwość taką dopuścił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 września 2016 r. sygn. akt III CZP 38/16.
Sprawa sądowa o ubezwłasnowolnienie – jak przebiega?
Jak przebiega sama sprawa sądowa o ubezwłasnowolnienie? Musi ona zostać niezwłocznie wysłuchana już na samym początku postępowania. W zależności od dolegliwości chorego, zwłaszcza tych natury psychicznej, wymagana będzie przy tym przede wszystkim obecność biegłego lekarza psychiatry, który oceni, czy faktycznie nie jest on w stanie kierować swym postępowaniem bez pomocy z zewnątrz.
Dopiero po wysłuchaniu osoby potencjalnie ubezwłasnowolnianej w obecności biegłego psychologa oraz psychiatry sąd może zarządzić oddanie osoby pod opiekę opiekuna prawnego bądź przedstawiciela ustawowego.
Doradca tymczasowy – kiedy sąd ma obowiązek go wyznaczyć?
Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia.
Uchylenie ubezwłasnowolnienia – w jakich przypadkach jest możliwe?
To, że w danym przypadku orzeczono ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe nie oznacza, że stan taki musi trwać dożywotnio dla osoby, której dotyczy wniosek. Jeśli ustaną przyczyny, przez które chory był niezdolny do samodzielnego prowadzenia swoich spraw, sąd będzie mieć obowiązek uchylić ubezwłasnowolnienie. Może ono nastąpić także z urzędu.
Czy możliwa jest zmiana ubezwłasnowolnienia w jego trakcie?
Dokonać można również zmiany formy ubezwłasnowolnienia. Przykładowo, w razie zaistnienia wyraźnej poprawy stanu zdrowia osoby psychicznie chorej, sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe.
Analogicznie, jeśli stan tej osoby ulegnie z kolei znacznemu pogorszeniu, sąd może zadecydować o zmianie ubezwłasnowolnienia częściowego na całkowite.
Czy chory może sam wnioskować o uchylenie ubezwłasnowolnienia?
Prawo dopuszcza także możliwość złożenia wniosku o uchylenie ubezwłasnowolnienia przez samego chorego, zwłaszcza w przypadkach, w których zaistniało rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do samodzielnego dokonywania czynności prawnych.
Rodzaje ubezwłasnowolnienia – jakie są podstawy prawne?
Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe i jest stosowane w sytuacjach, gdy dana osoba nie jest w stanie samodzielnie podejmować świadomych decyzji. Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza, że sąd odbiera danej osobie zdolność do czynności prawnych, a jej sprawami zajmuje się opiekun prawny. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego osoba taka może wykonywać podstawowe czynności prawne, ale wymaga zgody swojego kuratora. Przyczynami ubezwłasnowolnienia mogą być choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe lub uzależnienia, które uniemożliwiają podejmowanie racjonalnych decyzji.
Jak wygląda procedura ubezwłasnowolnienia?
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć członek rodziny, prokurator lub przedstawiciel opieki społecznej. Sprawa trafia do sądu, który bada dokumentację medyczną oraz przesłuchuje świadków i samego zainteresowanego. Proces ten może trwać kilka miesięcy, a jego wynik zależy od opinii biegłych lekarzy. Jeśli sąd uzna, że ubezwłasnowolnienie jest konieczne, wyznacza opiekuna prawnego lub kuratora, który będzie podejmował decyzje w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej.
Źródło zdjęcia: https://pl.123rf.com/photo_67064396_r%C4%99ce-starej-kobiety-czarno-bia%C5%82e.html
