Stosunek pracy: co to jest? Jakie są rodzaje stosunku pracy?

Stosunek pracy, to regulowany przez Kodeks pracy sposób podjęcia zatrudnienia na konkretnych warunkach, które muszą zostać spełnione, abyśmy mogli mówić o nawiązaniu stosunku pracy. W takim razie, czym dokładnie jest stosunek pracy?

Podjęcie legalnej pracy wiąże się z podpisaniem umowy. Może być to zatrudnienie w oparciu o umowę o pracę, wtedy jest to stosunek pracy, lub umowę cywilnoprawną taka jak umowa zlecenie i umowa o dzieło. Nawiązanie stosunku pracy nakłada na pracownika i pracodawcę szereg wzajemnych powinności, które powinny zostać spełnione, aby praca była świadczona należycie. Dwie strony umowy zobowiązują się do działań, które mają na celu obopólne korzyści.  Jak Kodeks pracy definiuje stosunek pracy? Jakie warunki musi spełnić umowa, aby powstał stosunek pracy?

Stosunek pracy — definicja. Co to jest?

Zacznijmy od wyjaśnienia czynników, jakie wpływają na  stosunek pracy, według art. 22 §1 Kodeksu pracy:

Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Stosunek pracy jest to więc zależność łącząca pracodawcę z pracownikiem, dzięki której dochodzi do wykonywania określonej w umowie pracy. Jeśli pracodawca zatrudnia pracownika na podstawie stosunku pracy, ich relacja jest regulowana przez prawo pracy oraz Kodeks pracy.

Zgodnie w powyższym artykułem Kodeksu pracy o stosunku pracy możemy mówić wtedy gdy w umowie zaistnieją łącznie zapisy dotyczące tego, że:

• pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem,
• pracownik wykonuje pracę w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę,
• pracodawca zobowiązuje się do płacenia wynagrodzenia pracownikowi za wykonywaną pracę.

Cechą charakterystyczną stosunku pracy jest to, że pracownik deklaruje wykonywanie pracy osobiście w sposób ciągły i powtarzający się. Dodatkowo praca wykonywana jest w warunkach podporządkowania przełożonemu. Kodeks pracy również jasno określa, że stosunek pracy może zaistnieć tylko wtedy, gdy pracodawca płaci pracownikowi za wykonywanie pracy zleconej pracownikowi.

Czy umowa zlecenie to stosunek pracy?

Nawiązanie stosunku pracy wiąże się z szeregiem zapisów w umowie, które muszą wystąpić łącznie. Nielegalne jest, aby umowa zlecenie zawierała zapisy takie same jak w umowie o pracę, gdy zostaje nawiązany stosunek pracy. Niestety, wielu pracodawców próbując zmniejszyć koszty związane z zatrudnianiem pracownika na umowę o pracę, zamieszczają zapisy świadczące o nawiązaniu stosunku pracy pod szyldem umowy zlecenia.

W art. 282 Kodeksu pracy zapisane jest:

Kto, będąc pracodawcą lub działając w jego imieniu, zawiera umowę cywilnoprawną na warunkach, w których zgodnie z art. 22 § 1 powinna być zawarta umowa o pracę, podlega karze grzywny od 1000 zł do nawet
30 000 zł.

Aby powstał stosunek pracy, muszą zaistnieć warunki takie jak zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Ponadto pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca, który zatrudnia pracownika na warunkach stosunku pracy, jednak podpisuje z nim umowę zleceni, która zawiera wszystkie elementy stosunku pracy, działa niezgodnie z prawem. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną. Pracownik może w takim wypadku wnieść do sądu pracy roszczenie o ustalenie istnienia stosunku pracy. W przypadku, gdy łączący strony stosunek prawny ma charakter stosunku pracy, umowa cywilnoprawna powinna zostać zmieniona na umowę o pracę.

Co więcej, o nawiązaniu stosunku pracy nie świadczy nazwa umowy, ale jej treść oraz charakter i sposób wykonywania pracy. Dlatego nawet jeśli dokument ma na górze napis „umowa zlecenie” a zawiera wszystkie cechy stosunku pracy, czyli jest określone miejsce i czas wykonywania pracy, stanowisko pod kierownictwem pracodawcę oraz wynagrodzenie za wykonywane obowiązki, jest to umowa, pod którą został zawarty stosunek pracy. W takim wypadku powinna zostać zmieniona na umowę o pracę.

Jakie są rodzaje stosunku pracy?

Istnieje pięć rodzajów stosunku pracy. Najpopularniejszym stosunkiem pracy jest oczywiście ten zawarty na podstawie umowy o pracę. Na podstawie art. 25 Kodeksu pracy wyróżniamy następujące rodzaje umów o pracę:

• na czas nieokreślony
• na czas określony
• na czas wykonania określonej pracy
• na okres próby (nie może trwać dłużej niż 3 miesiące)

Ten rodzaj stosunku pracy wymaga, aby umowa o pracę zawierała informacje o każdej ze stron, czyli zazwyczaj o pracodawcy i pracowniku. Dodatkowo powinna się w niej znaleźć data zawarcia umowy oraz stanowisko, wymiar godzin i miejsce pracy. Konieczną informacją jest także wysokość wynagrodzenia. 

Wyróżniamy jeszcze cztery rodzaje stosunku pracy, które powstają na podstawie:

• mianowania
• powołania
• wyboru
• spółdzielczego stosunku pracy

Stosunek pracy na podstawie mianowania — charakterystyka

Ten rodzaj stosunku pracy jest regulowany przepisami szczególnymi. Jest  także pozaumowny. Co ciekawe, w Kodeksie pracy możemy natrafić na jednozdaniową wzmiankę o stosunku pracy na podstawie mianowania. Art. 76. Kodeksu pracy brzmi:

Stosunek pracy nawiązuje się na podstawie mianowania w przypadkach określonych w odrębnych przepisach.

Związane jest to z faktem, że ten rodzaj stosunku pracy nie dotyczy… pracy. Może nie dosłownie, jednak zmienia się nomenklatura. W przypadku mianowania mówimy o służbie. Stosunek pracy podlegający pod mianowanie ma określone szczegółowe przepisy w pragmatykach służbowych poszczególnych grup zawodowych. Odpowiedzialność spoczywająca na pracownikach zatrudnionych na podstawie mianowania jest nieporównywalnie większa niż na pracownikach zatrudnionych na umowę o pracę. Pragmatyki służbowe stoją w tym wypadku ponad Kodeksem pracy. 

Do nawiązania stosunku pracy na podstawie mianowania dochodzi między innymi w zawodach takich jak:

• sędziowie
• urzędnicy państwowi
• nauczyciele
• samorządowcy
• pracownicy służby cywilnej
• ministrowie

Jedną z charakterystycznych cech stosunku pracy na podstawie mianowania jest możliwość wszczęcia postępowania dyscyplinarnego.

Stosunek pracy na podstawie powołania

Kolejnym rodzajem stosunku pracy jest ten, który powstaje na podstawie powołania. Zazwyczaj powołanie otrzymuje się na czas nieokreślony. Zdarza się jednak, że na mocy przepisów szczególnych powołanie zostaje wręczone na czas określony. Mówi o tym art. 68 Kodeksu pracy:

§ 1¹. Stosunek pracy, o którym mowa w § 1, nawiązuje się na czas nie określony, a jeżeli na podstawie przepisów szczególnych pracownik został powołany na czas określony, stosunek pracy nawiązuje się na okres objęty powołaniem.

Nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania można poprzedzić konkursem. Zazwyczaj ten rodzaj stosunku pracy wykorzystuje się na stanowiskach kierowniczych, kiedy prezes powołuje konkretne osoby na wysokie stanowiska w firmie. Jednak ta forma zatrudnienia jest dość niestabilna, ponieważ powołanie daje także możliwość odwołania pracownika w każdym momencie, bez podania przyczyny. Sytuacje takie zdarzają się niezwykle rzadko, jednak warto mieć na uwadze, że stosunek pracy z powołania otwiera drzwi do takich rozwiązań. Sposób zakończenia tego rodzaju stosunku pracy jest głównym czynnikiem odróżniającym go od umowy o pracę, w której występuje okres wypowiedzenia.

Stosunek pracy na podstawie powołania nawiązuje między innymi:

• zastępca burmistrza, prezydenta miasta lub wójta
• sekretarz powiatu
• skarbnik powiatu
• sekretarz gminy
• skarbnik gminy

Stosunek pracy na podstawie wyboru

Na podstawie wyboru stosunek pracy nawiązują między innymi politycy. Co ważne, wybór nie zawsze wiąże się z podjęciem stosunku pracy. Stanowisko, które zapełnia się na podstawie wyboru, powinno podlegać określonym przepisom zawartym w statucie lub akcie obowiązującym w danym organie bądź w danej organizacji. Podmiot wybrany musi mieć świadomość, że po przyjęciu stosunku pracy na podstawie wyboru zobowiązany jest do wykonywania pracy w charakterze pracownika. Okres trwania stosunku pracy z wyboru jest z góry znany i przebiega na podstawie mandatu. Kończy się wraz z jego wygaśnięciem. W ten sposób przypomina umowę na czas określony.

W momencie gdy wybrany pracownik pozostawał w trakcie wyboru w innym stosunku pracy oraz przeszedł na urlop bezpłatny, to po wygaśnięciu mandatu ma zagwarantowaną prawną możliwość powrotu na poprzednie stanowisko.

Mówi o tym art. 74 Kodeku pracy:

Pracownik pozostający w związku z wyborem na urlopie bezpłatnym ma prawo powrotu do pracy u pracodawcy, który zatrudniał go w chwili wyboru, na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia z poprzednio zajmowanym, jeżeli zgłosi swój powrót w ciągu 7 dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru. Niedotrzymanie tego warunku powoduje wygaśnięcie stosunku pracy, chyba że nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika.

Spółdzielczy stosunek pracy

Ostatnim rodzajem stosunku pracy jest umowa spółdzielcza. Dotyczy ona członków danej spółdzielni. Umowa ta zawiera obowiązek pracy na rzecz spółdzielni, ale również zaznacza, że spółdzielnia pracy ma obowiązek zatrudnienia jej członków. Umowę spółdzielczą oraz związane z nią prawa i obowiązki reguluje prawo spółdzielcze.

W art. 77 Kodeksu pracy możemy przeczytać, że:

§ 1.Stosunek pracy między spółdzielnią pracy a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę.

§ 2.Stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę reguluje ustawa – Prawo spółdzielcze, a w zakresie nie uregulowanym odmiennie tą ustawą stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy.