Badania sanitarno-epidemiologiczne w 2025 roku – kto ich potrzebuje i jak je zrobić?

W wielu branżach obowiązek przeprowadzenia badań sanitarno-epidemiologicznych pozostaje niezmienny. Bez nich pracownik nie ma prawa wykonywać swoich obowiązków, a pracodawca naraża się na konsekwencje prawne. Choć od lat funkcjonuje już nowy system, nadal pojawiają się pytania – kto musi wykonać badania, jak wygląda cała procedura i czy legendarna „książeczka sanepidowska” wciąż jest potrzebna?

Czym są badania sanitarno-epidemiologiczne?

To standardowa procedura medyczna, której celem jest wykrycie nosicielstwa groźnych bakterii, głównie Salmonelli i Shigelli. Wyniki badań pozwalają określić, czy dana osoba może pracować w bezpośrednim kontakcie z żywnością lub pacjentami. Choć dla wielu jest to tylko formalność, wykrycie nosicielstwa oznacza konieczność przeprowadzenia leczenia i tymczasowy zakaz wykonywania obowiązków zawodowych.

Do 2020 roku funkcjonowała książeczka sanepidowska, ale została zastąpiona przez orzeczenie lekarskie, które jest bardziej przejrzyste i mniej problematyczne dla pracowników oraz pracodawców. Obecnie to lekarz medycyny pracy wydaje dokument potwierdzający zdolność do pracy, a wyniki badań mikrobiologicznych są przechowywane wyłącznie w placówkach medycznych.

Kto musi wykonać badania sanitarno-epidemiologiczne?

Obowiązek badań dotyczy głównie osób pracujących w sektorach, gdzie istnieje ryzyko przenoszenia chorób drogą pokarmową. Najczęściej badań wymagają:

• pracownicy gastronomii i branży spożywczej,
• personel medyczny oraz opiekunowie w placówkach ochrony zdrowia,
• pracownicy przedszkoli, żłobków i szkół,
• osoby pracujące w zakładach produkcyjnych, w których żywność ma bezpośredni kontakt z pracownikami,
• niektóre zawody związane z kosmetologią i fryzjerstwem, jeśli mają styczność z błonami śluzowymi klientów.

Warto pamiętać, że badania są wymagane zarówno przy zatrudnieniu, jak i w przypadku zmiany stanowiska lub długiej przerwy w pracy. Pracodawca ma obowiązek dopilnować, by pracownik posiadał aktualne orzeczenie lekarskie przed rozpoczęciem wykonywania obowiązków.

Jak wygląda procedura badań w 2025 roku?

Proces badań sanitarno-epidemiologicznych składa się z kilku etapów. Nie jest to już tak uciążliwe jak kiedyś, ale nadal wymaga kilku wizyt w placówkach medycznych.

1. Skierowanie na badania – pracownik otrzymuje dokument od pracodawcy lub, jeśli bada się prywatnie, może złożyć wniosek samodzielnie.
2. Badania kału na nosicielstwo – trzy próbki pobierane w określonych odstępach czasu, dostarczane do laboratorium sanepidu lub prywatnej placówki.
3. Wizyta u lekarza medycyny pracy – po otrzymaniu wyników lekarz ocenia stan zdrowia pracownika i wydaje orzeczenie.

Jeśli wyniki badań mikrobiologicznych są negatywne, pracownik uzyskuje orzeczenie o braku przeciwwskazań do pracy. W przypadku wyniku pozytywnego konieczne jest podjęcie leczenia i wykonanie badań kontrolnych.

Ile kosztują badania i kto za nie płaci?

Koszty badań sanitarno-epidemiologicznych mogą się różnić w zależności od regionu i placówki. Standardowy komplet badań, obejmujący analizę próbek i wizytę u lekarza, to wydatek rzędu 150–300 zł.

W większości przypadków to pracodawca pokrywa koszt badań, zwłaszcza jeśli badania są warunkiem zatrudnienia. Jeśli jednak pracownik wykonuje je na własną rękę, może ubiegać się o zwrot kosztów, jeśli wymagają ich przepisy dotyczące jego stanowiska.

Prywatne laboratoria często oferują szybszą realizację badań niż sanepid, ale wiąże się to z wyższą opłatą. Dla osób, które chcą uniknąć długiego oczekiwania na wyniki, może to być korzystne rozwiązanie.

Jak długo ważne są badania sanitarno-epidemiologiczne?

Orzeczenie lekarskie nie ma sztywno określonej daty ważności. To lekarz medycyny pracy decyduje, jak długo będzie ono obowiązywać, w zależności od specyfiki stanowiska i stanu zdrowia pracownika. W praktyce większość pracodawców wymaga odnawiania badań co kilka lat lub w momencie zmiany pracy.

Co ważne, jeśli pracownik nie zmienia stanowiska i nie ma przerwy w pracy, badania nie muszą być powtarzane bez wyraźnej potrzeby. Z kolei osoby, które przenoszą się do innej firmy, mogą być zobowiązane do ponownego przejścia procedury, nawet jeśli ich poprzednie badania były niedawno wykonywane.

Czy badania można zrobić online?

Postęp technologiczny zmienił sposób, w jaki realizowane są badania medyczne, ale badania sanitarno-epidemiologiczne nadal wymagają fizycznego dostarczenia próbek do laboratorium. Wizyty u lekarza medycyny pracy mogą być realizowane w formie teleporady, ale ostateczna decyzja o dopuszczeniu do pracy musi być potwierdzona na piśmie.

W przyszłości możliwe jest uproszczenie procedur i dalsza cyfryzacja dokumentacji medycznej, ale na ten moment wizyta w placówce pozostaje niezbędnym elementem procesu.

Co grozi za brak aktualnych badań sanitarno-epidemiologicznych?

Nieposiadanie aktualnych badań sanitarno-epidemiologicznych może prowadzić do poważnych konsekwencji zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy. W przypadku kontroli sanepidu brak ważnego orzeczenia lekarskiego może skutkować karą finansową, a w skrajnych sytuacjach nawet zamknięciem zakładu pracy.

Pracownik, który podejmuje pracę bez ważnego badania, naraża się na natychmiastowe odsunięcie od obowiązków i wstrzymanie wynagrodzenia do czasu uzupełnienia dokumentacji. Jeśli pracodawca zatrudnia osoby bez wymaganych badań, może spodziewać się grzywny w wysokości od kilkuset do nawet kilkunastu tysięcy złotych.

W branżach, gdzie kontrola sanepidu jest szczególnie rygorystyczna – np. w gastronomii, produkcji spożywczej czy placówkach medycznych – konsekwencje mogą być jeszcze poważniejsze. W razie stwierdzenia naruszeń działalność firmy może zostać czasowo zawieszona, a jej właściciel zobowiązany do wdrożenia natychmiastowych działań naprawczych.

Czy badania sanitarno-epidemiologiczne są potrzebne dla pracowników sezonowych?

Osoby podejmujące pracę sezonową, zwłaszcza w gastronomii i rolnictwie, również muszą posiadać ważne badania sanitarno-epidemiologiczne. Nie ma tu wyjątków – niezależnie od długości zatrudnienia, pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia, że wszyscy pracownicy spełniają wymagania sanitarne.

Problemem często jest czas oczekiwania na wyniki badań, co w przypadku pracy sezonowej może być istotnym utrudnieniem. Dlatego wielu pracodawców preferuje zatrudnianie osób, które posiadają już aktualne orzeczenie lekarskie, aby uniknąć opóźnień w rozpoczęciu pracy.

Niektórzy pracownicy sezonowi próbują uniknąć badań, tłumacząc krótki czas zatrudnienia – to jednak błąd. Sanepid nie zwalnia nikogo z obowiązku posiadania orzeczenia, niezależnie od tego, czy pracownik jest zatrudniony na stałe, czy tylko na kilka tygodni.