Emerytura w Polsce uzależniona jest głównie od wieku i stażu pracy. Pieniądze odkładane przez okres podejmowania zatrudnienia z tytułu odprowadzania składek (ubezpieczenie emerytalne i rentowe) zgromadzone są na koncie emerytalnym w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Z kolei za ich zapis na indywidualnych kontach i proces wypłaty odpowiada Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
W Polsce wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Nie oznacza to jednak, że wypłata świadczenia emerytalnego uzależniona jest wyłącznie od tego wskaźnika. Jeśli minimalna emerytura nie jest przyznawana z urzędu, oprócz odpowiedniego wieku trzeba wykazać się stażem pracy. W przypadku kobiet to 20 lat, a u mężczyzn 25 lat. Jak wygląda system emerytalny w Polsce? Kiedy można starać się o emeryturę? Ile wynosi najniższa emerytura? Jakie warunki trzeba spełnić? Kiedy jest waloryzacja składek emerytalnych? W artykule odpowiemy na te i wiele innych pytań.
System emerytalny w Polsce
System emerytalny, który obowiązuje w Polsce, podlega wielu normom i aktom prawnym. Dodatkowym utrudnieniem jest to, że co jakiś czas modyfikuje się go różnymi ustawami. Wszystko po to, aby dostosować system do osób starszych, upoważnionych do emerytur i rent. Według danych z ZUS to w 2023 roku 9,8 mln osób w wieku 60 lat i więcej oraz 1,7 mln osób w wieku powyżej 80 lat. Średnie dalsze trwanie życia ciągle wzrasta, a osoby, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny stanowią znacznączęść współczesnego społeczeństwa. Oznacza to, że przeciętna emerytura
Działanie świadczeń emerytalnych podlega Ustawie o emeryturach i rentach zebranych w Funduszu Ubezpieczeń społecznych. Ostatnia reforma emerytalna miała miejsce w 1999 roku. Wprowadzono ją, aby poprawić funkcjonowanie systemu, który jeszcze 1998 roku bazował na emeryturze ustalanej na postawie wysokości zarobków z wybranych lat pracy i okresu ubezpieczeniowego. W perspektywie lat groził on załamaniem finansowym, zachęcając do wczesnego porzucenia aktywności zawodowej. Osoby urodzone przed 1949 rokiem uzyskują emerytury na zasadach ustalonych jeszcze zanim reforma weszła w życie. Zmiana tyczy się grupy z późniejszego okresu. Składki osób urodzonych po 1949 roku podlegały podziałowi na dwa publiczne filary. Pierwszy z nich to konto w ZUS, drugi to Otwarty Fundusz Emerytalny. Od 2014 roku odkładanie części składek OFE jest dobrowolne.
Jakie czynniki wpływają na wysokość emerytury?
Wysokość emerytury jest zależna od wielu czynników, które warto znać, planując swoją przyszłość finansową. Jednym z kluczowych elementów jest długość stażu pracy, czyli liczba lat składkowych i nieskładkowych, podczas których odprowadzane były składki na ubezpieczenie społeczne. Istotne znaczenie mają również zarobki osiągane w czasie aktywności zawodowej – im wyższe zarobki, tym wyższe składki i w efekcie wyższa emerytura. Dodatkowo, osoby, które korzystały z dodatkowych programów oszczędnościowych, takich jak Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK), mogą liczyć na dodatkowe świadczenia zwiększające kwotę ich emerytury. Wpływ na wysokość emerytury mają także takie czynniki jak przerwy w zatrudnieniu czy wcześniejsze emerytury z tytułu szczególnych warunków pracy.
Rodzaje emerytur, rent i świadczeń
W systemie emerytalnym można wyróżnić wiele typów świadczeń. Podstawowa emerytura z urzędu jest przyznawana osobom, które:
ukończyły wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn),
pobierają rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Najpopularniejsza jest najniższa emerytura. Często wypłacana jest emerytura groszowa, czyli poniżej kwoty minimalnej (dla osoby, która osiągnęła wiek emerytalny, ale nie posiada wymaganego stażu pracy, który jest podstawą przyznania emerytury). Można wyróżnić także emeryturę wcześniejszą i pomostową (obie dotyczą pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze).
System emerytalny w Polsce opiera się także na rentach z funduszu ubezpieczeń. Należy do nich:
Renta z tytułu niezdolności do pracy – ta grupa dzieli się na dwa przypadki. Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy jest wtedy, gdy utraciło się możliwość wykonywania pracy zgodnie z kwalifikacjami. Można ją otrzymać, gdy wykaże się częściową niezdolność do pracy, ma się odpowiedni staż ubezpieczenia (składkowy i nieskładkowy), a niezdolność powstała w okresie składkowym lub nieskładkowym podanym w ustawie emerytalnej (nie dotyczy kobiet z 20-letnim stażem ubezpieczenia i mężczyzn z 25-letnim stażem ubezpieczenia). Renta z powodu częściowej niezdolności do podjęcia pracy jest niemożliwa do wypłacenia, jeśli osoba ma ustalone prawo do emerytury z FUS. Drugim rodzajem tego typu świadczenia jest renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Jest to przypadek, gdy osoba utraciła możliwość wykonywania jakiejkolwiek pracy. Przy wypłacie takiej renty obowiązuje wymóg całkowitej niezdolności do wykonywania pracy oraz odpowiedni staż ubezpieczenia.
Renta rodzinna – uzyskać ją mogą członkowie rodziny osoby, która miała prawo do emerytury, emerytury pomostowej, renty z tytułu niezdolności do pracy lub pobierała zasiłek przedemerytalne, świadczenie przedemerytalne albo nauczycielskie świadczenie kompensacyjne. Wypłacana jest także renta rodzinna wypadkowa, kiedy bliski zmarł z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Renta socjalna – jest przyznawana osobom, które nie mogą pracować ze względu na stan zdrowia. W tym przypadku niezbędne jest ukończenie pełnoletniości (lub u kobiet wyjście za mąż po ukończeniu 16 lat) oraz oświadczenie lekarza orzecznika ZUS czy komisji lekarskiej ZUS potwierdzające całkowitą niezdolność do pracy. Taką rentę przyznaną z powodu stanu zdrowia można łączyć z rentą rodzinną (jeśli nie przekracza 200% kwoty najniższej renty pobieranej przez całkowitą niezdolność do pracy).
Pozostałe świadczenia z tytułu wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych:
Świadczenie rehabilitacyjne – jest pozyskiwane z ubezpieczenia wypadkowego i wypłacane przez maksymalnie 12 miesięcy. Ze świadczenia rehabilitacyjnego mogą skorzystać osoby pracujące, członkowie rolniczej spółdzielni produkcyjnej, odbywający służbę zastępczą, prowadzący pozarolniczą działalność, osoby pobierające stypendium sportowe oraz pozostałe podmioty wymienione w ustawie.
Zasiłki chorobowe – są wypłacane, jeśli w czasie ubezpieczenia wypadkowego osoba stała się niezdolna do pracy z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz uzyskała przez to zwolnienie lekarskie. Zasiłku chorobowego nie pobiera się dłużej niż przez 182 dni albo 270 dni w sytuacji, gdy niezdolność do pracy wykazana jest w czasie ciąży.
Dodatek pielęgnacyjny – otrzymują go osoby, które są całkowicie niezdolne do pracy lub do samodzielnej egzystencji (na podstawie oświadczenia lekarza orzecznika ZUS) oraz osobom, które ukończyły 75 lat (przyznawane z urzędu, bez wniosku). Według stawek z 1 marca 2022 roku dodatki pielęgnacyjne wynoszą 256,44 zł i 384,66 zł i wzrastają z każdym rokiem kalendarzowym.
Emerytury i renty w Polsce podlegają waloryzacji (podwyższeniu względem inflacji i wielu innych wskaźników). Dzięki współpracy z Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej, do systemu wprowadzono także 13. i 14. emeryturę, która ma wspierać seniorów, jednocześnie poprawiając ich sytuację materialną.
Waloryzacja emerytur
Emerytury i renty co roku są podwyższane przez procesowi waloryzacji. Jest to mechanizm, który polega na mnożeniu kwoty świadczenia oraz podstawy jego wymiaru poprzez wskaźnik waloryzacji. Ta zmienna to uśredniony wskaźnik cen towarów oraz usług konsumpcyjnych w poprzednim roku, który jest zwiększony przynajmniej o 20% wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku. Coroczna waloryzacja świadczeń wchodzi w życie od 1 marca.
Najniższa emerytura w Polsce – kto ma do niej prawo?
Aby uzyskać prawo do najniższej emerytury w Polsce, należy spełnić kilka kluczowych warunków. Podstawowym kryterium jest osiągnięcie wymaganego wieku emerytalnego oraz zgromadzenie odpowiedniego stażu pracy. Dla kobiet jest to 20 lat składkowych i nieskładkowych, a dla mężczyzn 25 lat. Warto jednak pamiętać, że jeśli łączna kwota zgromadzonych składek jest zbyt niska, ZUS może przyznać jedynie najniższą emeryturę. Dodatkowo, aby otrzymać najniższą emeryturę, konieczne jest posiadanie wymaganego minimalnego stażu pracy.
Minimalna emerytura w Polsce
Jeśli chodzi o minimalne świadczenie, trzeba najpierw odpowiedzieć na pytanie, komu przysługuje najniższa emerytura. Będą to osoby, które spełniły określone warunki, czyli osiągnęły wiek emerytalny oraz uzyskały wymagany staż pracy.
Z informacji podawanych przez rząd wynika, że od marca 2023 roku minimalna emerytura w Polsce będzie wynosić 1588,44 zł brutto, czyli 1445,48 zł netto. Do tej kwoty podwyższona będzie również renta z tytułu całkowitej niezdolności do podjęcia pracy, renta socjalna i renta rodzinna. Co więcej, jak wskazuje premier Mateusz Morawiecki:
„W 2015 r. minimalna emerytura wynosiła niewiele ponad 750 zł netto. Prognozujemy, że w 2023 r. -przy uwzględnieniu 13. i 14. emerytury oraz waloryzacji na poziomie 13,8 – będzie to aż 1648 zł netto. Dzięki niższym podatkom, to wzrost o blisko 118 proc. (dla kwoty netto).”
Kwota minimalnej emerytury w Polsce podlega corocznej waloryzacji, po której wysokość świadczenia wzrasta (nie może ulec obniżeniu). Wiele osób uzyskując wiek emerytalny nie przechodzi od razu na emeryturę, a stara się przepracować dodatkowe lata, by zwiększyć swój kapitał. Jak wskazuje prezes ZUS Gertruda Uścińska, w 2017 roku aż 83% osób uprawnionych do świadczenia do razu przechodziło na emeryturę, a współcześnie robi to już tylko grupa 62%. Wydłużenie stażu stało się opłacalne. Według prezes Uścińskiej przesunięcie pobierania świadczenia umożliwi uzyskanie wyższej emerytury (8-15% wyższa w przypadku przesunięcia o 1 rok, a 40% w przypadku przesunięcia o 4 lata).
Emerytura w Polsce a staż pracy
Emerytura z urzędu nie wymaga uzyskania odpowiedniego stażu pracy. Jednak to świadczenie (od 1 stycznia 2015 roku) odnosi się do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, dlatego oparte jest na zasadach kapitałowych. O jego wysokości decydują składki emerytalne.
Do uzyskania świadczenia emerytalnego stażem w kwocie minimalnej niezbędne jest udokumentowanie odpowiedniego okresu zatrudnienia. Poza tym, że należy osiągnąć wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), niezbędne jest uzyskanie minimalnego stażu pracy, który wynosi (według reformy systemu emerytalnego od października 2017 roku):
20 lat dla kobiet,
25 lat dla mężczyzn.
Jest jednak wiele przypadków, gdy taki staż pracy nie jest osiągnięty. Dotyczy to szczególnie osób, które wiele lat pracują bez umowy lub na warunkach bez opłacania składek. Osiągnięty wiek emerytalny, ale zbyt krótki staż pracy sprawia, że osoba nie otrzyma emerytury minimalnej. W takiej sytuacji wypłacane jest świadczenie wyliczane z kwoty wszystkich składek zgromadzonych na koncie emerytalnym. Może się również okazać, że po osiągnięciu wieku emerytalnego i wymaganego stażu pracy uzyskany kapitał nie wystarczy, aby wypłacać emeryturę w jej kwocie najniższej (w konkretnym roku kalendarzowym). Taki problem przykładowo pojawia się, gdy pracownik przez długi czas otrzymuje najmniejsze wynagrodzenie. Wtedy, mimo brakujących środków, na mocy ustawy jest ona podwyższona do najbardziej aktualnego poziomu emerytury minimalnej.
Emerytura bez stażu pracy
Emerytura w Polsce wypłacana jest na podstawie osiągnięcia wieku emerytalnego i uzyskania odpowiednio przepracowanych lat. Jednak co w sytuacji, jeśli osoba nie posiada wymaganego stażu pracy? W wielu przypadkach zatrudnienie na umowę o pracę nie przekracza okresu 20 lub 25 lat albo przeważa w nim umowa zlecenie czy dzieło (okres bez odprowadzania składek emerytalnych). Jeśli osoba uzyskuje wiek emerytalny, ale pracuje tylko 10 lub 15 lat, nie otrzyma minimalnej emerytury, a kwotę, która wyliczona zostanie na podstawie zgromadzonego przez lata kapitału emerytalnego. W rzeczywistości często są to świadczenia bardzo niskie i oscylują w kwotach kilkuset, a niekiedy nawet kilku złotych.
Kiedy osiągnięto wiek emerytalny, ale dana osoba nigdy nie podejmowała pracy lub była zatrudniona na umowie o dzieło (należy do okresów nieskładkowych), nie dysponuje żadną kwotą odłożoną ze składek emerytalnych, dlatego nie przysługuje jej prawo do emerytury. Po otrzymaniu odmownej decyzji ZUS o przyznaniu emerytury w trybie zwykłym można ubiegać się o przyznanie tzw. emerytury specjalnej. Świadczenie emerytalne w takiej formie przyznawane jest wyłącznie po spełnieniu poniższych warunków:
osoba starająca się o emeryturę specjalną była kiedykolwiek ubezpieczona w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych przez dowolny czasu,
z powodu wyniknięcia szczególnych okoliczności osoba nie może uzyskać ustawową emeryturę lub rentę,
osoba, której wiek lub całkowita niezdolność do pracy (orzeczenie lekarza ZUS) uniemożliwia podjęcie zatrudnienia lub działalności (podlegających ubezpieczeniu z ZUS),
osoba nie dysponuje środkami zapewniającymi minimum egzystencji.
Emerytura specjalna zwykle wynosi tyle, co aktualna kwota świadczenia minimalnego.
Emerytura stażowa – projekt
Projekt emerytur stażowych to inicjatywa Niezależnego Samorządu Związku Zawodowego „Solidarność”. Został on złożony do sejmu 30 września 2021 roku. Projekt zakładał zmianę ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dzięki niemu decydującą kwestią umożliwiającą przejście na emeryturę nie były jedynie wiek, ale też odpowiedni staż pracy. 28 października 2021 roku projekt pojawił się na liście ustaw czekających na I czytanie w Sejmie. Z kolei 14 grudnia 2021 roku własny projekt emerytury stażowej złożył prezydent Andrzej Duda. Oba pomysły różnią się jednak od siebie pod względem liczb.
Emerytura stażowa (według wniosku NSZZ Solidarność) ma przysługiwać osobom urodzonym po 31 grudnia 1948 roku. Według niej na emeryturę mogą przejść (wlicza się w to okres składkowy i nieskładkowy):
kobiety po przepracowaniu 35 lat,
mężczyźni po przepracowaniu 40 lat.
Warunkiem, by skorzystać z emerytury stażowej, byłoby w tym przypadku odłożenie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych odpowiednią ilość składek (aby pokryły one miesięczną wypłatę 120% minimalnej emerytury – w 2023 roku wynosi ona 1588,44 zł brutto).
Emerytura stażowa w założeniu projektu prezydenckiego umożliwia przejście na emeryturę niezależnie od wieku dla:
kobiet po przepracowaniu 39 lat,
mężczyzn po przepracowaniu 44 lat.
Tutaj podobnie – osoba, która chce skorzystać z takiej emerytury, musi dysponować odpowiednim kapitałem ze składek w ZUS. Powinien być on na tyle wysoki, by pokryć wypłatę świadczenia przynajmniej w formie emerytury minimalnej (wysokość emerytury minimalnej obowiązująca w dniu składania oświadczenia).
Na akceptację tego projektu z niecierpliwością czeka duża część Polaków, która wykazuje aktywność zawodową umożliwiającą przejście na emeryturę bez osiągnięcia odpowiedniego wieku. Prace w 2023 roku w sprawie emerytur stażowych nie posuwają się do przodu. Projekty zmiany nadal czekają w komisjach sejmowych, co uniemożliwia szybkie wprowadzenie założeń ustawy w życie.
