Popyt stanowi jedną z podstawowych praw ekonomii, opisując zależność pomiędzy ceną towaru, a jego ilością, którą potencjalni nabywcy są w stanie (i mają możliwość) zakupić. W ramach pewnego uproszczenia można by stwierdzić, że popyt określa po prostu popularność określonych dóbr na rynku, gdzie rzeczona popularność wiąże się z zapotrzebowaniem, które niekoniecznie jest determinowane obiektywną niezbędnością nabycia określonego towaru (na przykład jedzenia). W ramach prawa popytu nieodzownie będziemy mówić także o podaży, co stanowi prawo do popytu analogiczne – stąd też często występuje określenie łączne jako „prawo popytu i podaży”.
Czym dokładnie jest popyt i w jaki sposób wpływa on na gospodarkę? Jakie czynniki kształtują wielkość popytu na określone towary i usługi? W jaki sposób w praktyce możemy wykorzystać analizę bieżącego popytu? Czym są krzywe popytu i podaży? Na czym polega równowaga rynkowa w tym kontekście? O czym stanowi cenowa elastyczność popytu i jakie rodzaje popytu wyróżniamy? Czy popyt może być wyłącznie na towary i usługi? Na te i inne pytania postaramy się odpowiedzieć w niniejszym materiale.
Popyt – co to jest? Podstawowe informacje
Słowo „popyt” odnosi się w ujęciu ekonomicznym do funkcyjnej relacji pomiędzy ceną towaru i jego dostępnością, a chęcią i możliwością uczestników gospodarki do jego nabycia. W ekonomicznym układzie zamkniętym, którego możemy wyizolować wszelkie inne zmienne, wzrost popytu każdorazowo będzie równał się ze zwiększeniem ilości dóbr na rynku i zmniejszeniem jego ceny jednostkowej, jednocześnie oznaczając wzrost podaży (a więc najprawdopodobniej także wzrost ilości nabywców danego dobra).
Na wzrost popytu wpływa szereg rozmaitych czynników, wśród których wyróżnia się dwie podstawowe kategorie – preferencje nabywców dotyczące subiektywnej wartości danego produktu, a także ich możliwości ekonomiczne, determinowane realną siłą nabywczą (czyli wartość posiadanych pieniędzy pomniejszoną o inflację i obciążenia podatkowe).
Popyt w mikroekonomii można analizować przy pomocy krzywej popytu i podaży, w ramach której cenę danego dobra określamy na osi pionowej, zaś ilość produktu nabywanego na osi poziomej. Linia leżąca przeciwprostokątnie do wykresu stanowi o poziomie popytu zależnym od poszczególnych zmiennych. W ramach rzeczonego wykresu powstało także wiele wariantów praw powiązanych z krzywą popytu, o których dowiesz się w dalszej części materiału.
Na co pozwala analiza popytu i podaży?
Analiza popytu i podaży pozwala na trafne rozpoznanie i opisanie swojego otoczenia gospodarczego, a więc jest kluczem do skutecznego funkcjonowania na rynku. Każdy przedsiębiorca powinien jak najdokładniej poznawać zarówno preferencje konsumentów względem jakości czy typu świadczonych przez niego usług czy produkowanych towarów, jak i ich możliwości finansowe, pozwalające na skorzystanie z jego produktów.
Analiza popytu może być przeprowadzana zarówno w oparciu o własne doświadczenia, jak i doświadczenia firm z podobnych do naszego sektorów. Możemy również oprzeć się o szereg wskaźników makroekonomicznych dotyczących danego sektora, jak i zdecydować się na badanie rynku w danym zakresie, co oczywiście może nas sporo kosztować, jednak w wielu przypadkach pozwoli nam na skuteczną alokację kapitału.
Prawo popytu i podaży – objaśnienie
Popyt i podaż stanowią dwie strony tej samej monety – są jak ying i yang, gdzie jedno wymaga dla swego istnienia drugiego. Prawo popytu objaśniliśmy wyżej – jest to subiektywne zapotrzebowanie konsumentów na dane dobro, które może zostać zaspokojone w związku z posiadanym przez nabywców kapitałem o wymaganej sile nabywczej.
Prawo podaży jest do pewnego stopnia analogiczne wobec prawa popytu, jednak w jego przypadku zmienia się punkt widzenia. Prawo podaży zakłada, że przy wzroście ceny danego dobra na rynku wzrasta również skłonność producentów do dostarczania tego produktu na rynek, co wiąże się oczywiście z chęcią partycypacji przedsiębiorców w zyskach.
Naturalnie, prawo to dotyczy wyłącznie sytuacji, w której wyizolowane są wszystkie pozostałe czynniki – rzeczywistość może się niekiedy wydawać nieco wręcz paradoksalna. Wynika to z faktu, że wzrost popytu na dane towary może (w wyniku konkurencji) wymuszać na producentach obniżkę cen i zmniejszenie marży, gdzie strategia cenowa oprze się nieco bardziej o ilość sprzedanego towaru lub wyświadczonych usług. Wówczas podaż danych dóbr wzrośnie przy jednoczesnym spadku jednostkowej ceny tychże dóbr, ale ze wzrostem popytu na nie.
Tak czy inaczej, podsumowując słowa powyższe trzeba zauważyć, że prawo popytu i podaży powinno być rozpatrywane całościowo i wespół definiowane. Można więc powiedzieć, że prawo popytu i podaży stanowi o sytuacji, w której niższa cena produktów doprowadza do zwiększenia ich udziału w rynku (podaż) w wyniku zwiększenia ich konsumpcji przez nabywców (popyt). Analogicznie, ilość towaru lub zakres usług dostępnych na rynku (podaż) będzie się zmniejszać w sytuacji, w której konsumenci nie będą mieli środków lub ochoty na zakup danych towarów czy skorzystanie z określonych usług (popyt).
Krzywa popytu i krzywa podaży – jak je rozumieć?
Krzywa popytu i krzywa podaży to dwa z podstawowych narzędzi ekonomicznych, na podstawie których możemy określać zależność pomiędzy określonymi czynnikami wpływającymi na partycypację dóbr i usług w gospodarce. W obu przypadkach rzeczone zależności ilustrowane są przez odpowiednie wykresy.
W obu przypadkach mamy do czynienia z wykresem, na którym pionowa linia określa cenę danego towaru, zaś linia pionowa określa ilość towaru w obiegu. Linia znajdująca się na wykresie – przeciwprostokątna wobec dwóch podstawowych czynników na nim – przybierająca różne formy, w zależności od stanu faktycznego, który stara się zilustrować. W sytuacji idealnej równowagi rynkowej, krzywa popytu i krzywa podaży są swoimi lustrzanymi odbiciami.
Trzeba jednak pamiętać, że cena produktu nie stanowi jedynego determinantu określającego poziom popytu czy podaży. Jest ona jednak rzeczywiście kluczowa, a w teorii – fundamentalna. Dodatkowo warto mieć na uwadze, że pozycja krzywej względem odległości od środka wykresu również jest warunkowana szeregiem rozmaitych czynników.
Czym dokładnie jest krzywa popytu?
Krzywą popytu nazywamy jeden z dwóch podstawowych wykresów odnoszących się do prawa popytu i podaży. Obrazuje ona – w ramach wyżej opisywanego wykresu – fakt, że w niższa cena produktu skłania większą liczbę nabywców do jego nabycia, co przekłada się także na wzrost jego produkcji. Wobec tego, w zdecydowanej większości przypadków krzywa popytu jest malejąca.
Niemniej, jak już wspomnieliśmy wyżej, popyt na dany towar czy usługę nie jest kształtowany wyłącznie przez jego cenę. Co więcej, niekiedy w ekonomii możemy być świadkami sytuacji na pozór groteskowych, w ramach których wzrost ceny towaru czy usługi wpływa na wzrost popytu na rzeczone. Dla wielu z tych sytuacji powstały nawet specjalne warianty krzywej popytu, gdzie wymienić możemy następujące:
Paradoks Giffena
Jest to sytuacja, w której popyt na dobra niższego rzędu (na przykład podstawowe artykuły spożywcze) rośnie pomimo wzrostu ich cen. Dotyczy to wyłącznie towarów z tej kategorii, dla których nie ma dobrych substytutów, a których nabycie jest niezbędne. Wzrost popytu w tym przypadku i tak jest z punktu widzenia nabywcy logiczny, ponieważ z braku substytutów może on nie mieć innego wyboru. Co więcej, niektóre z dóbr mogą w takiej sytuacji stanowić substytut dóbr z wyższego rzędu.
Dla przykładu, osoba o mniejszym kapitale, znajdująca się z różnych przyczyn w trudnej sytuacji ekonomicznej, wybierze kanapkę z serem własnej roboty zamiast cheeseburgera z renomowanej restauracji, pomimo subiektywnej, odmiennej gradacji obu produktów – nie może jednak zdecydować się na zaniechanie jakichkolwiek zakupów, ponieważ pożywienie stanowi specyficzny rodzaj dobra, bez którego żyć nie można.
Paradoks Veblena
Paradoks Veblena, znany również jako efekt Veblena, również opisuje stan, w ramach którego popyt na dany towar zwiększa się wraz ze wzrostem ceny tego towaru, jednak zupełnie inne są przyczyny takiego stanu rzeczy. Paradoks Veblena dotyczy wyłącznie zamożniejszych grup społecznych i dóbr luksusowych, których posiadanie z natury rzeczy wiąże się z ich wysoką ceną, która im jest wyższa, tym większego prestiżu dodaje danemu dobru, par excellence zwiększając jego wartość.
Efekt owczego pędu
Efekt owczego pędu opisuje tendencję, z którą możemy często spotykać się na różnych płaszczyznach życia społecznego. W takiej sytuacji popyt na określone towary bądź usługi rośnie pomimo ich ceny z uwagi na swego rodzaju presję społeczną, której niektórzy ludzie – świadomie bądź nieświadomie – poddają się. Dochodzi wówczas do sytuacji, w której to nie cena czy jakość towarów stanowi główny czynnik popytu, ale moda czy po prostu chęć posiadania tego, co posiadają inni.
Efekt snoba
Efekt snoba to rzadsze zjawisko, stanowiące przeciwieństwo efektu owczego pędu (przeciwny jest również rezultat). W jego ramach zauważamy sytuację, gdzie pomimo spadku ceny danych towarów, popyt na nie wśród określonej grupy nie wzrasta, ale maleje. Wynika to z chęci podkreślenia własnej podmiotowości i odrazy do wszelkiej maści powszechności, jaką żywią niektórzy ludzie. Dość błędnie uznają się oni przy tym za grupę elitarną, „lepszą” od innych.
Czym jest krzywa podaży?
Krzywa podaży to wykres analogiczny do krzywej popytu, gdzie odmiennie do niej, w warunkach pozbawionych czynników zewnętrznych, krzywa podaży zawsze jest rosnąca. Opisuje ona skłonność producentów do wytworzenia określonej ilości towarów lub usług po określonej cenie.
Podobnie jak krzywa popytu, tak samo krzywa podaży może zmieniać swe położenie na wykresie w zależności od czynników zewnętrznych, abstrahujących od ceny towarów. Tego typu czynnikami mogą być wahania cen surowców i półproduktów, poziom obciążeń fiskalnych czy zmiany technologiczne.
Równowaga rynkowa w kontekście popytu i podaży
Równowaga rynkowa w zakresie cen towarów i usług określana jest na podstawie poziomu popytu i podaży. To właśnie w tym momencie krzywa popytu i krzywa podaży znajdują dodatkowe zastosowanie praktyczne, dostarczające przedsiębiorcom i inwestorom wielu cennych informacji.
Aby określić punkt równowagi cenowej dla danego produktu czy usługi, należy zestawić ze sobą krzywą podaży i krzywą popytu. Punkt zetknięcia się obu krzywych określa właśnie równowagę cenową dla danego dobra, a więc najbardziej optymalną cenę której za towar przedsiębiorca powinien zażądać, nie ryzykując przy tym ani dopłacenia do interesu, ani utraty klientów z uwagi na zbyt wysokie ceny.
Równowaga rynkowa jest jednym z naturalnych mechanizmów ekonomii, który reguluje się samoistnie na skutek relacji gospodarczych pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w wymianie handlowej. W sytuacji, w której producenci oferują więcej dóbr niż konsumenci chcą kupić, a ich cena jest wyższa od ceny równowagi, następuje nadwyżka podaży, prowadząca do stopniowej obniżki cen. Przy sytuacji analogicznie odwrotnej, mamy do czynienia z niedoborem podaży (lub nadwyżką popytu), który prowadzi do zwiększenia cen usług i produktów.
Rodzaje popytu, czyli cenowa elastyczność popytu
Jako, że popyt i podaż stanowią jeden z fundamentów ekonomii, nikogo nie będzie dziwić fakt, że jest to gałąź rozwijana przez wielu teoretyków i uczonych. Z tego właśnie względu powstają rozmaite rodzaje popytu, które mogą znajdować swoje zastosowanie na wielu różnorodnych płaszczyznach, dużo precyzyjniej opisując obiektywny obraz relacji gospodarczych.
Podstawowy podział rodzajów popytu dotyczy jego cenowej elastyczności. Wyróżniamy w tej materii popyt elastyczny, oraz popyt nieelastyczny (również popyt sztywny). Ten pierwszy jest niejako bardziej naturalny, gdzie zmiana ceny towaru lub usługi wpływa na zmniejszenie bądź zwiększenie popytu – dotyczy jednak wyłącznie dóbr, których nabycie nie jest konieczne. Popyt sztywny z kolei mówi o sytuacji, w której cena produktu lub usługi nie wpływa na poziom popytu, ponieważ konsumenci i tak muszą ją nabyć. Przykładem mogą tutaj być niektóre leki, bez zakupu których nie uda nam się przeżyć, a dla których nie istnieje żaden rynkowy substytut.
Inne rodzaje popytu
Patrząc na popyt w sposób nieco bardziej praktyczny, możemy rozróżnić także inne jego rodzaje. Przykładem może być popyt sezonowy, gdzie określone rodzaje produktu są przez konsumentów bardziej pożądane w określonych porach roku – na przykład stroje kąpielowe chętniej kupowane są latem niż na zimę.
Wymienić możemy również popyt bezpośredni i pośredni, gdzie ten pierwszy odnosi się do zakupu produktów końcowych, a ten drugi – do zakupu półproduktów i narzędzi czy innych środków produkcji. W pewnej korelacji do tych rodzajów popytu znajduje się popyt pochodny, a więc dotyczący sytuacji, w której popyt na określone półprodukty czy narzędzia wzrasta, z uwagi na wzrost popytu na dobra końcowe.
Do ważnych rodzajów popytu przez wzgląd na ich statystyczną wartość należy popyt rynkowy i popyt jednostkowy. Podczas gdy popyt jednostkowy odnosi się do popytu właściwego dla danego konsumenta, to popyt rynkowy stanowi sumę popytu kreowaną przez wszystkich uczestników rynku, odzwierciedlając stan gospodarki w kontekście danego sektora.
Jakie są czynniki wpływające na wielkość popytu?
Wielkość popytu określana jest przez szereg różnych czynników – błędem jest sądzić, że jedyne determinanty popytu i podaży to ich cena, ponieważ rzecz jest tu dużo bardziej skomplikowana. Do najważniejszych czynników wpływających na poziom popytu (oprócz finalnej ceny produktu i preferencji zakupowych klientów) zaliczymy:
Siła nabywcza docelowej grupy nabywców – jeżeli wzrastają dochody docelowej grupy nabywców określonych usług czy towarów, to proporcjonalnie do bazowych preferencji tej grupy wzrasta również popyt na rzeczone dobra.
Cena substytutów dla danego produktu – jeżeli ceny produktów, które mogą stanowić zamiennik dla danego dobra są wystarczająco atrakcyjne dla konsumentów, to nie będą oni wybierać dóbr droższych.
Cena dóbr komplementarnych – dla optymalnego użytkowania niektórych dóbr, niezbędne będzie stosowanie określonych dóbr komplementarnych, a więc takich, których użytkowanie nieodzownie idzie w parze z korzystaniem z dóbr docelowych. Jeżeli cena dóbr komplementarnych wzrośnie, wówczas popyt na dobra docelowe może się obniżyć.
Przewidywania konsumentów co do przyszłych cen – ten mechanizm jest szczególnie wyraźny w przypadku promocji. Jeżeli towar jest przeceniony, to konsumenci uznają, że w przyszłości jego cena wzrośnie, wobec czego chętniej go kupują. Jeżeli zaś wiedzą, że w niedalekiej przyszłości cena towaru spadnie, to wstrzymają się z jego zakupem.
Czynniki demograficzne i geograficzne – popyt na określone towary może być większy w przypadku grup określonych cechach, takich jak wiek, płeć, stan cywilny czy wykształcenie. Określone grupy docelowe mogą też mieć różną liczebność na danym obszarze, na którym prowadzimy działalność. Wobec tego, warto przed wszelkiego typu inwestycjami dokładnie zbadać rynek, na którym przyjdzie nam funkcjonować.
Czynniki polityczne – polityka gospodarcza rządu może w znacznej mierze wpływać na kształtowanie się popytu i podaży. Kluczowe w tej materii są różnorakie obciążenia fiskalne (nie tylko podatki, ale też na przykład obowiązkowe ubezpieczenia społeczne), polityka celna, poziom inflacji w kraju, wysokość stóp procentowych, czy ogólna stabilność wpływająca na rating kraju i dostępność inwestorów.
Co wpływa na wielkość podaży?
Istnieje również wiele czynników niezależnych od popytu, które wpływają na cenę podaży. Mówiąc prostszym językiem, koszty wytworzenia danego dobra są bezpośrednio skorelowane z jego dostępnością na rynku. Podobnie jak w przypadku popytu, tak samo w przypadku podaży możemy wymienić kilka kluczowych czynników wpływających na ich wzrost:
ceny półproduktów i narzędzi,
ceny energii elektrycznej, gazu, transportu, czynszu i podobne koszty,
czynniki losowe, na przykład pogodowe (mogące utrudnić lub ułatwić produkcję dóbr w niektórych sektorach, na przykład w rolnictwie),
czynniki technologiczne, w szczególności te związane bezpośrednio z wytwarzanym dobrem,
polityka celna kraju, ze szczególnym uwzględnieniem relacji między eksportem a importem dla danego sektora,
czynniki polityczne, związane z polityką gospodarczą państwa – wysokość podatków i innych obowiązkowych opłat, ale również poziom swobody prowadzenia działalności gospodarczej, a także możliwość ubiegania się o dopłaty czy subwencje,
dostępność i koszt kredytów inwestycyjnych.
Warto w tym miejscu zauważyć, że czynniki zwiększające koszty produkcji związane z interwencjonizmem państwowym, każdorazowo będą miały kaskadowy charakter, gdzie ceny mogą narastać niemalże w nieskończoność. Jest to kwestia trudna do zauważenia na pierwszy rzut oka, bowiem pomimo wzrostu inflacji i zmniejszenia realnej siły nabywczej pieniądza, koszty produkcji „stabilizują się” na określonym poziomie wartości nominalnej w określonym czasie.
Przykład może stanowić transport. Jeżeli produkcja dobra A wymaga dziesięciu komponentów, to wartość akcyzy i podatku VAT w koszcie paliwa wpłynie na ten produkt negatywnie aż dziesięciokrotnie. Ponadto, każdy z tych komponentów wcześniej wymagał innych środków produkcji do ich wytworzenia – te z kolei jeszcze innych, te jeszcze innych… Dodatkowo te komponenty nie są wyizolowane od innych czynników wpływających na wytworzenie dobra A. Jeżeli brygadzista zamówi obiad dla pracowników produkcji, to ten znów zostanie dowieziony z obciążeniem w wysokości dodanych kosztów paliwa. Każdy element jedzenia również musiał być przewieziony z dodanymi kosztami, podobnie jak opakowania w których produkty są serwowane, półprodukty do wytworzenia opakowań, wcześniej odzież kuriera, półprodukty odzieży… (etc., etc.).
W rzeczywistości sieć takich powiązań jest dużo gęstsza, mogąc składać się na miliardy czynników, a realna siła nabywcza obywateli w porównaniu do możliwości produkcyjnych i technologicznych naszej cywilizacji jest umniejszona do absurdalnych poziomów, gdzie aż strach jest pokusić się o procentową ocenę.
Popyt rynkowy a inflacja – jakie jest powiązanie?
Warto w tym miejscu podkreślić, że popyt i podaż są w sposób ścisły połączone z poziomem inflacji, na której poziom w dużej mierze wpływ ma polityka monetarna państwa. Nieodpowiedzialna polityka państwa w zakresie stóp procentowych, dodruku pieniądza, zwiększania poziomu zadłużenia czy zwiększania poziomu obciążeń fiskalnych sprawia, że poziom inflacji rośnie.
A jako, że poziom inflacji rośnie, to równocześnie spada siła nabywcza pieniądza (wzrastają ceny), co prowadzi do ogólnego, nienaturalnego spadku popytu na wszelkie towary. Choć inflacja jest tylko jednym z wielu czynników wpływających na wysokość popytu, to jako element państwowego interwencjonizmu jest jedynym czynnikiem, którego można się całkowicie pozbyć – tym samym zwiększając ogólną zamożność społeczeństwa.
Na co może być popyt?
Choć popyt odnosi się bazowo do szeroko pojętego handlu i produkcji, to jednak określenia tego nie stosuje się wyłącznie w tym kontekście. Coraz powszechniej mówi się również o „popycie na pracę”, a więc zapotrzebowaniu firm na określonych pracowników. W tym kontekście często mówi się również o zawodach deficytowych i nadwyżkowych, które odnotowywane są dla poszczególnych regionów geograficznych Polski przez Barometr Zawodów.
Odpowiedzią na popyt na pracę jest oczywiście podaż, która przejawia się w obecności odpowiednio wykwalifikowanych osób, chętnych do podjęcia zatrudnienia na określonych stanowiskach za określoną płacę. Co ważne, poziom wynagrodzeń jest jednym z tych czynników, które wpływają na popyt na pracę – im jest mniejszy, tym więcej pracowników pracodawca jest w stanie zatrudnić. Do innych czynników wpływających na ten rodzaj popytu zaliczymy poziom obciążeń fiskalnych w kraju, łatwość prowadzenia działalności gospodarczej czy rozwiązania technologiczne zastosowane przez daną firmę.
Popyt – co to jest? Podsumowanie
Popyt to w telegraficznym skrócie ilość dobra (produktu lub usługi), którą nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie. Popyt jest uzależniony zarówno od preferencji zakupowych klientów, jak i od ceny produktu – im wyższa jest cena dobra, tym mniejszy jest na nią popyt.
Analogicznym do popytu czynnikiem ekonomicznym jest podaż, a więc ilość dobra oferowanego przez producentów na rynku. Co do zasady, im jest ona większa, tym niższa jest cena produktów. Wzajemne relacje pomiędzy popytem i podażą możemy obserwować na krzywych popytu i podaży, gdzie punkt przecięcia obu krzywych określa poziom równowagi cenowej dla danych dóbr w gospodarce.
Ogół zależności pomiędzy ceną dóbr, ich ilością na rynku oraz realnym obrotem handlowym nazywamy prawem popytu i podaży. W sensie ogólnym jest to jeden z fundamentalnych dla ekonomii czynników, gdzie samo prawo w praktyce powinien poznać każdy przedsiębiorca. Wbrew pozorom jest to jednak zagadnienie relatywnie rozległe.
Źródło zdjęcia: https://pl.123rf.com/photo_144372038_multi-exposure-of-financial-graph-drawing-hologram-and-usa-dollars-bills-and-man-hands-analysis.html
